Δημοσiεύθηκε στο   Books’ Journal,  τεύχος  144  Ιούλιος 2023].

 Τα γεγονότα μετά τη μικρασιατική καταστροφή είναι γνωστά, αν και οι ερμηνείες τους διαφέρουν.  Προτείνω  να τα δούμε από τη σκοπιά της διελκυστίνδας μεταξύ παράδοσης και νεωτερικότητας.

Στις έννοιες  παράδοση και νεωτερικότητα συμπυκνώνονται αξίες, θεσμοί και αντιλήψεις που καθοδηγούν τη σκέψη και τη συμπεριφορά των ατόμων. Η νεωτερικότητα είναι πολύμορφη.  Εδώ μας ενδιαφέρει η  φιλελεύθερη-δημοκρατική αντίληψη, προς την οποία προσανατολίσθηκαν εν μέρει  κυβερνήσεις και τμήμα της κοινωνίας στην Ελλάδα. Περιλαμβάνει ιδεοτυπικά μεταξύ άλλων τις ατομικές ελευθερίες, την ασφάλεια ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων, την ισότητα έναντι του νόμου, αλλά και, αρχικά, έμφαση στην παραγωγή και απασχόληση, δημοκρατικούς πολιτικούς θεσμούς (σύνταγμα, εκλογές, Βουλή, διάκριση των εξουσιών κλπ.), αγορές απαλλαγμένες από αυθαίρετες πολιτικές παρεμβάσεις, το  κοινωνικό κράτος. [1]

Από την άλλη πλευρά, η παράδοση τιμάται  επειδή έχει ρίζες στην εμπειρία γενεών και δομείται γύρω από επαναλαμβανόμενες κοινωνικές πρακτικές. Πολιτικοί επιστήμονες θεωρούν ότιη παράδοσησυνοψίζεται  ιδεοτυπικά σε τρία στοιχεία[2]: Το έθνος, την οικογένεια, και την Ορθοδοξία. Προσθέτω και το πελατειακό σύστημα  – ένα σύνολο πρακτικών, άτυπων δικτυώσεων και συναλλαγών εκτός και, συχνά, εναντίον της λογικής της αγοράς και των τυπικών κανόνων του κράτους δικαίου. Παίζει καθοριστικό ρόλο και επηρεάζει το αποτέλεσμα ακόμα και νεωτερικών θεσμών και διαδικασιών. Αντικαθρεφτίζει βαθιά ριζωμένες αξίες. Όπου επικρατεί, αποκαλύπτει κοινωνίες «μη εμπιστοσύνης» (non–trust societies), ή χαμηλής εμπιστοσύνης όπου τα άτομα δύσκολα αναπτύσσουν ικανότητα συνεργασίας με άλλα εκτός του οικογενειακού κύκλου. Η οικογένεια είναι ένας ισχυρός μηχανισμός αλληλεγγύης και επιβίωσης ιδίως σε δύσκολες στιγμές.

Η παράδοση και η νεωτερικότητα δεν είναι αναλλοίωτα φαινόμενα και συνυπάρχουν ανταγωνιστικά και σε κυμαινόμενη ισορροπία μεταξύ τους  σε όλες τις παρατάξεις του Μεσοπολέμου.

Παράδοση και νεωτερικότητα στον μεσοπόλεμο.

Στο πολιτικό-κομματικό επίπεδο κατά τον Μεσοπόλεμο  η χώρα υπέφερε από αλλεπάλληλα στρατιωτικά πραξικοπήματα. Επίσης, η   πολιτική ζωή παράμενε τοξική. Μέχρι  το τέλος της περιόδου μαινόταν η αντιπαράθεση βενιζελικών και βασιλικών.   

Παλαιοί και νέοι πληθυσμοί είχαν με τους παλαιούς διαφορετικά αλλά και κοινά χαρακτηριστικά. Οι νέοι πληθυσμοί διέφεραν κατ΄αρχάς από τους παλαιούς πολιτικά, κοινωνικά, οικονομικά. Όσοι ήλθαν από τις αστικές περιοχές της Μικράς Ασίας διέθεταν πιο δυνατή επιχειρηματική φλέβα και αναζητούσαν νέες ευκαιρίες για επιβίωση και πρόοδο. Είχαν γίνει περισσότερο εξωστρεφήκαθώς  ζούσαν  στο πολυεθνικό πλαίσιο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αλλά σε σύγκριση με τους παλαιούς κατοίκους δεν ήταν λιγότερο προσκολλημένοι στον  πυρήνα της  παράδοσης- την Ορθοδοξία και την οικογένεια. Ίσως δεν έχει διερευνηθεί η σημασία της Ορθοδοξίας για τη βαθμιαία (και βασανιστική πάντως) ένταξη των προσφύγων στην ελλαδική κοινωνία. Η Ορθοδοξία παρέμεινε στον πυρήνα του έθνους κατά τη νέα περίοδο.

Την ίδια σημασία με την Εκκλησία λόγω των εξαιρετικών συνθηκών διατήρησε η οικογένεια. Δεν ήταν θεσμός που υπεράσπιζαν μόνον οι βασιλικοί ή αν θέλετε οι παλαιοκομματικοί.  Αν και είχε διαφορετικό περιεχόμενο στους μικρασιάτες πρόσφυγες σε σύγκριση με τη θεσσαλική ή πελοποννησιακή, ήταν γενικά ένας ισχυρός μηχανισμός αλληλεγγύης και επιβίωσης σε δύσκολες εποχές στις οποίες οι δυνατότητες του πτωχευμένου κράτους ήταν περιορισμένες και η φτώχεια είχε διογκωθεί.  Οι άνθρωποι μετά τον ξεριζωμό και την οικονομική καταστροφή μπορούσαν να καταφεύγουν στους οικογενειακούς δεσμούς. Επίσης, οι μεταρρυθμίσεις σε αγροτικό τομέα και βιοτεχνία -βιομηχανία ευνόησαν την μικρή οικογενειακή επιχείρηση.

 Οι νέοι πληθυσμοί όμως είχαν λόγω συνθηκών και ιστορικής εμπειρίας στην Οθωμανική Τουρκία  προσδοκίες μάλλον για συλλογικά αγαθά (ασφάλεια, διανομή γης, υγειονομική περίθαλψη κ.α.)  παρά για τις προσωπικές εκδουλεύσεις που υποσχόταν οι παλαιοκομματισμός στον οποίο είχαν εξοικειωθεί οι παλαιοί πληθυσμοί στην  Ελλάδα.

Εν τούτοις, τον Μεσοπόλεμοη χώρα συνέχισε στον δρόμο του θεσμικού εκσυγχρονισμού που είχε διακοπεί το 2019. Τον επέβαλαν οι ανάγκες που προκάλεσε η μικρασιατική περιπέτεια. Ο κρατικός παρεμβατισμός διευρύνθηκε και διαφοροποιήθηκε παρά τον διχασμό, τα στρατιωτικά πραξικοπήματα, τις πολιτικές αντιπαλότητες, και τις αγκυλώσεις του  ελληνικού κράτους.   Πραγματοποιήθηκε  ένα εντυπωσιακό έργο στις υποδομές (αποξηράνσεις, απαλλοτριώσεις, σχολικά κτίρια  κ.α.) και  ένα ευρύ για τα οικονομικά δεδομένα της εποχής  προνοιακό πρόγραμμα, εργαστήρια για την απασχόληση προσφύγων, προστασία της εγχώριας παραγωγής  κ.α.[3]

Η χώρα ανέκαμψε από τις συνέπειες της μικρασιατικής καταστροφής. Το ελληνικό κράτος (παρά τα δομικά του προβλήματα) κατάφερε να ενσωματώσει εκατοντάδες χιλιάδες πρόσφυγες (περίπου  το 1/3 του πληθυσμού) στον οικονομικό και κοινωνικό ιστό ενώ την ίδια στιγμή ήταν πτωχευμένο (χρεοκοπημένο). Παρά τις αναταράξεις επίσης αναμορφώθηκε το πολίτευμα και  αποφεύχθηκε η λήψη αποφάσεων ερήμην της χώρας στη διπλωματική σκηνή της Ευρώπης.

Το έργο τη αποκατάστασης των νέων πληθυσμών  στην Ελλάδα υποστηρίχθηκε από τον Διεθνή Ερυθρό Σταυρό και την Κοινωνία των Εθνών με βοήθεια και δάνεια.  Το 1923 ιδρύθηκε η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) που αποτελούνταν από δύο Έλληνες διορισμένους από την κυβέρνηση και δύο ξένους διορισμένους από την Κοινωνία των Εθνών.  Πρόεδρος της ΕΑΠ ήταν υποχρεωτικά ένας ξένος, υποχρεωτικά Αμερικανός! Η αποκατάσταση γινόταν λοιπόν υπό διεθνή εποπτεία πέρα από την έμμεση εποπτεία των κεφαλαιαγορών. Σκοπός της ΕΑΠ ήταν να συντονίζει τη βοήθεια για τους πρόσφυγες  και να επιβλέπει τη χρηστή διαχείριση των δανείων. Η ΕΑΠ ανήγειρε 20 χιλ. κατοικίες και χρηματοδότησε την ανέγερση  χώρων για την εγκατάσταση αργαλειών  σε κάθε προσφυγικό συνοικισμό δίνοντας έτσι ώθηση στην ανάπτυξη της ταπητουργίας.  Φυσικά οι ανάγκες ήταν πολύ μεγαλύτερες.

Τα μέτρα που αναφέραμε καθώς και άλλα στη συνέχεια συνεπάγονταν επέκταση και αναμόρφωση  του κρατικού παρεμβατισμού, που είναι συγκεντρωτικός από τη φύση του και ένα νεωτερικό κατά βάθος φαινόμενο που αντιδιαστέλλεται προς την κατακερματισμένη προνεωτερική κοινωνία. Δυνητικά, υποκαθιστά εξατομικευμένες εκδουλεύσεις με συλλογικά αγαθά. Όμως, στην Ελλάδα ναι μεν έτεινε να παράγει συλλογικά αγαθά, αλλά δεν στηρίχθηκε μόνο σε γενικής ισχύος κανόνες και εμποτίσθηκε από τι αξίες της παράδοσης και της οικογένειας.

Τις  δεκαετίες του ΄20 και ’30 έγινε εμφανέστερη η αντίθεση παράδοσης και νεωτερικότητας.

Εκσυγχρονισμός της θεσμικής δομής έναντι παράδοσης.

Μπορούμε να θεωρήσουμε το Σύνταγμα του 1927  ως μέρος μιας ευρύτερης  διαδικασίας εκσυγχρονισμού της θεσμικής δομής.[4] Καθιέρωσε τον θεσμό του αιρετού  ανώτατου άρχοντα  καταργώντας έτσι την κληρονομική μοναρχία, θέσπιζε δύο νομοθετικά σώματα, τη Βουλή και τη Γερουσία, με βάση ένα ιδιότυπο εκλογικό σύστημα, επανίδρυσε το Συμβούλιο της Επικρατείας, θέσπισε  κοινωνικά δικαιώματα σε σχέση με την τέχνη, τις επιστήμες, την εργασία και την εκπαίδευση.

 Το Σύνταγμα του 1927 επιχείρησε επίσης να υψώσει αναχώματα κατά του κατακερματισμού των πολιτικών χώρων (του βενιζελικού και του βασιλικού) και της κυβερνητικής αστάθειας ενισχύοντας «ήπια» την εκτελεστική εξουσία. Όπως το έθεσε ο Ελευθέριος Βενιζέλος,

 «η σημερινή εκτελεστική εξουσία είναι ανίκανος ν΄ ανταποκριθή προς τα καθήκοντά της, διότι είναι ανίσχυρος, ευρισκομένη υπό την πλήρη εξάρτησιν  της νομοθετικής εξουσίας, η οποία επηρεάζεται πάλιν  από την ανάγκην να μη δυσαρεστήση  τας διαφόρους εκλογικάς ομάδας, δια να μη διακινδυνεύση η επανεκλογή  των αποτελούντων αυτήν βουλευτών».[5]  

Το Σύνταγμα του 1927 Ίσχυσε μόνο για οκτώ έτη καθώς υπέκυψε όταν οι πολιτικές ισορροπίες στις οποίες βασιζόταν ανατράπηκαν με τη υποχώρηση του βενιζελισμού και άνοιξε ο δρόμος για την επιστροφή της Βασιλείας.  Δεν απέτρεψε ούτε την ανάμειξη του στρατού στις πολιτικές διαδικασίες.

Το Σύνταγμα του 1927 είχε εναντίον του προνεωτερικές νοοτροπίες, τον διχασμό, τις φατρίες του στρατού και, εν μέρει της πελατειακής πολιτικής, τη σκληρή οικονομική πραγματικότητα και, οπωσδήποτε, μια βαθύτατα αντιφατική «Ευρώπη» όπου ανερχόταν ο φασισμός, ξέσπασε η κρίση του 1929 και αγρίευαν  οι εθνικοί ανταγωνισμοί στο παρασκήνιο της διπλωματίας των αλλεπάλληλων διασκέψεων.

Παρά ταύτα,  στην Ελλάδα  του Μεσοπολέμου, εκτός από το Σύνταγμα του 1927, και άλλοι θεσμοί διακυβέρνησης και κοινωνικού κράτους απομακρύνονταν από το παραδοσιακό μοντέλο. Περιλάμβαναν ολοένα και περισσότερα τυπικά νεωτερικά χαρακτηριστικά όπως συνεταιρισμούς, συνδικάτα, καινοφανείς δημόσιους φορείς. Η θεσμική εξέλιξη ήταν στενά συνυφασμένη με την κοινωνικο-οικονομική δομή (οικογενειακή γεωργία, βιομηχανική- βιοτεχνική ανάπτυξη, την οποία συνόδευαν οι διεκδικήσεις του συνδικαλισμού, εξαστισμός κ.α.). Σημειώνω επιτροχάδην την ενοποίηση των ασφαλιστικών ταμείων στο ΙΚΑ, την ίδρυση της ΑΤΕ, της Τράπεζας της Ελλάδος, τις μεγάλες εκπαιδευτικές υποδομές, την καθιέρωση των εθνικών συλλογικών συμβάσεων εργασίας  κ.α.[6]  Μολονότι η αρχή του κράτους δικαίου που υπόσχεται ίδια δικαιώματα για όλους  υπέφερε (βλ. το περιβόητο «ιδιώνυμο»),  όσο οι  φιλελεύθεροι ήταν στην κυβέρνηση ή την επηρέαζαν ηισορροπία παράδοσης και νεωτερικότητας  μετατοπιζόταν προς την πλευρά της τελευταίας. Την τροχιά αυτή ανέκοψε η δικτατορία του Ι. Μεταξά η οποία όμως εμφάνισε και νεωτερικά χαρακτηριστικά:[7]  Η  ενοποίηση κατακερματισμένων ασφαλιστικών ταμείων στο ΙΚΑ άρχισε από τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου  και ολοκληρώθηκε επί Ιωάννη  Μεταξά το 1937. Ενδιαφέρον έχει και η εισαγωγή της Γραμματικής της δημοτικής γλώσσας του Μανώλη Τριανταφυλλίδη.  Μετά τον Βενιζέλο και την παλινόρθωση της μοναρχίας ο εκσυγχρονισμός συνεχίσθηκε έστω επιβραδυνόμενος   και συμβίωνε με την ενισχυόμενη παράδοση και ένα είδος πολιτισμικής οπισθοδρόμησης! Για τη στήριξη του αγροτικού τομέα καθιδρύθηκαν διαδικασίες και θεσμοί με ισχυρή ιδεολογική νομιμοποίηση. Η ΑΤΕ εξελίχθηκε σε βασικό κρίκο  μιας θεσμικής αλυσίδας στην οποία ανήκαν διάφοροι «αυτόνομοι» ή κρατικοί οργανισμοί.

 Συνολικά αποτιμώντας  τα πράγματα, οι περισσότεροι ιστορικοί συμφωνούν  ότι «ο βενιζελισμός  ως πολιτικό κίνημα ήταν κύριος φορέας του εκσυγχρονισμού  και της προσαρμογή της χώρας στα φιλελεύθερα ευρωπαϊκά πρότυπα».[8]  Όμως η εκπαιδευτική πολιτική έμεινε μερικώς μετέωρη ανάμεσα σε παράδοση και εκσυγχρονισμό. [9] 

Σημειώνω ακόμα ότι πολλοί αντίπαλοι του βενιζελισμού  έβλεπαν καθαρά πως όλα αυτά συνεπάγονταν  πολιτισμική σύγκρουση: Ο Ιωάννης Μεταξάς  θωρούσε ότι στον εξ Ευρώπης εισαγόμενο ορθολογισμό έπρεπε να  αντιταχθούν  όσοι ήταν προσηλωμένοι  στις αξίες  που είχαν από παράδοση ή ένστικτο.[10]

Από τα προηγούμενα (και από όσα συνέβησαν στο πολιτικό πεδίο) συνάγουμε ότι  κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου  υπήρξε μια ασταθής ισορροπία μεταξύ παράδοσης που εξέφραζε ο μοναρχικός αυταρχισμός και φιλελεύθερου-δημοκρατικού εκσυγχρονισμού (πολιτικοί του οποίου όμως λειτουργούσαν και παλαιοκομματικά). Η παλαιά Ελλάδα, όπως έδειχναν τα εκλογικά αποτελέσματα τη δεκαετία του ΄30 προσκολλήθηκε  στην παράδοση.

Ελληνικότητα και ευρωπαϊσμός στο Μεσοπόλεμο.

Σύντομη αναφορά πρέπει να κάνω στη σφαίρα των ιδεών. Ενώ στη δημόσια ζωή κυριαρχούσε τα ζητήματα της ανάπτυξης, του εκσυγχρονισμού του κράτους, και της ένταξης των προσφύγων, και την πολιτική ζωή διαπερνούσε η παθιασμένη διαμάχη βενιζελικών και βασιλικών  ακόμα και σε τεχνικά ζητήματα, διανοούμενοι της χώρας συζητούσαν για την ελληνική ταυτότητα.[11] 

Όπως το θέτει ο Αντώνης Λιάκος, πρόκειται για την αντίληψη   ότι η ιστορία του έθνους από τη αρχαιότητα μέχρι σήμερα

« ανταποκρινόταν σε μια ‘ουσία΄  που φανερωνόταν , σε διαφορετικές εποχές και μορφές , αμετάβλητη. Το ελληνικό τοπίο , τα κυκλαδικά ειδώλια , η μυθολογία, η κλασική ομορφιά, οι βυζαντινές εικόνες , το δημοτικό τραγούδι ήταν εκφράσεις αυτής της ελληνικότητας». [12] 

Η συζήτηση για την ελληνικότητα με τη ματιά στραμμένη προς την ελληνική  φύση και στο παρελθόν έτεινε να καλύψει ένα τεράστιο κενό νοήματος που άφησαν πίσω τους το τέλος της Μεγάλης Ιδέας και η απογοήτευση για τη στάση των Μεγάλων Δυνάμεων σε κύκλους της  λογιοσύνης. 

Οι ερμηνείες της ελληνικότητας διέφεραν. Όλες εξέφραζαν έμμεσα και τη αγωνία για το μέλλον της χώρας πως, θα ανακτούσε την αυτοπεποίθησή της, την οποία είχε τραυματίσει η μικρασιατική καταστροφή.[13] Όμως, η συζήτηση για την ελληνικότητα ήταν μέρος μόνον των προβληματισμών σε λογιοσύνη και λογοτεχνία. Άλλοι άρχισαν να επηρεάζονται από τα σοσιαλιστικά ιδεώδη όπως εμβρυακά προκύπτει από τις τάσεις στον εκπαιδευτικό όμιλο και την άνοδο του ΚΚΕ και του εργατικού κινήματος.

Γενικά, οι διαφοροποιήσεις ήταν περισσότερες και είχαν αρχίσει να εμφανίζονται ήδη μετά την ήττα του 1897. Η λογοτεχνία μας περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, την αίσθηση αδιεξόδου του Κωνσταντίνου Καβάφη, την ηρωική ρητορική του Άγγελου Σικελιανού, την έμφαση στην ελληνική παράδοση του Γιώργου Σεφέρη, την απαισιοδοξία του Κώστα Καρυωτάκη, την πνευματική περιδίνηση  του Νίκου Καζαντζάκη, τον θρήνο για την απώλεια των μικρασιατικών πατρίδων σε πολλά μυθιστορήματα.

Στο μεταξύ ο κόσμος έδινε τι δικές του απαντήσεις, φερ΄ ειπείν  διασώζοντας την παράδοση -τη μνήμη των χαμένων πατρίδων, την πολίτικη κουζίνα, το ρεμπέτικο- και,  οπωσδήποτε, δουλεύοντας σκληρά. Οι πρόσφυγες προσπαθούσαν να καλλιεργήσουν τη γη που τους είχε παραχωρηθεί, να αποκτήσουν σπίτια για να μείνουν, να αξιοποιήσουν με επιχειρηματικές δραστηριότητες όσες ευκαιρίες τους έδινε ο τόπος και να συσπειρώνονται γύρω από την Ορθόδοξη Εκκλησία και τις εικόνες που έφεραν μαζί τους. Οι κάτοικοι της παλαιάς Ελλάδας επίσης προσπαθούσαν  να επανέλθουν στην κανονική  ζωή έχοντας βέβαια και ως αποκούμπι το (πελατειακό) κράτος. 

Γενικά,  όπως σημειώσαμε νωρίτερα, ο  βενιζελισμός  προσανατολιζόταν στο φιλελεύθερο μοντέλο εσωτερικής οργάνωσης και διεθνών σχέσεων. Ο ίδιος ο Βενιζέλος ήταν η εμβληματική προσωποποίηση της εξωστρέφειας. Παρακολουθούσε τις διεθνείς εξελίξεις και μπορούσε να επικοινωνήσει με τους ισχυρούς της εποχής.  Ανταποκρίθηκε θετικά  στα πρωτοποριακά για την εποχή τους σχέδια του Αριστείδη Μπριάν (Aristide Briand, 1929), του Ριχάρδου Γκούντενχοφε-Καλλέργη  (Richard Goudenhofe-Kallergi, 1927) για την ευρωπαϊκή ενοποίηση. Κατά ενδιαφέροντα τρόπο συζήτησε  με τον Γκούντενχοφε-Καλλέργη    το ζήτημα της τουρκικής συμμετοχής και υποστήριξε ότι  η Τουρκία με την άνοδο του Κεμάλ και το πρόγραμμα εκδυτικισμού   του είχε γίνει αναπόσπαστο μέρος του δυτικού πολιτισμού![14]

 Όμως στην Ελλάδα η καταστροφή  και εκδίωξη από τη Μικρά Ασία και τη Θράκη  είχαν επιφέρει μεγαλύτερη αποξένωση από τη Δύση καθώς οι Μεγάλες Δυνάμεις και ειδικά η Γαλλία και η Αγγλία,  θεωρήθηκαν από πολλούς υπεύθυνες για αυτή. ΄ Όπως έχει υποδείξει ο Σωτήρης Ριζάς, οι αντιβενιζελικοί  πολλοί από τους οποίους είχαν φιλογερμανικές τάσεις, υπέτασσαν τα πάντα – την εκστρατεία στη Μικρά Ασία, τούς εσωτερικούς χειρισμούς τους στη συνέχεια, την οικονομική πολιτική και τις σχέσεις με τις μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις (την εξωτερική πολιτική δηλαδή) –  στο μείζονα στόχο τους να διασφαλίσουν τη βασιλεία, ή να αποτρέψουν την επάνοδο του Βενιζέλου  κλπ. Επιπλέον οι βασιλικοί δεν κατανοούσαν τις συνέπειες της νίκης των συμμάχων για την Ελλάδα και τις ευρωπαϊκές ισορροπίες.[15] Ζούσαν στον κόσμο τους με μία χαρακτηριστική εσωστρέφεια. 

Κατά προέκταση,  οι εξελίξεις από το 1919 ως το τέλος του Μεσοπολέμου τροφοδότησαν την αμφισημία για τις σχέσεις μας με τη  φιλελεύθερη «Ευρώπη» (Γαλλία και Αγγλία).

Έχει ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι ο Βενιζέλος  έβλεπε καθαρά ότι η εξωτερική πολιτική ήταν στενά συνδεδεμένη με την εσωτερική. Η πρώτη δημιούργησε μετά το 1923 τις προϋποθέσεις για την  οικονομική ανόρθωση και ανάπτυξη  κυρίως με τη μορφή δανείων και εμπορίου. Σειρά συμφωνιών   επέτρεψαν στην κυβέρνηση να αφιερώσει πόρους για την ανασυγκρότηση. Με το ελληνοτουρκικό σύμφωνο φιλίας του 1930  (και άλλα σύμφωνα με γειτονικές χώρες εξάλειψε τους φόβους διεθνών επενδυτών για το μέλλον της χώρας. Νωρίτερα οι διπλωματικοί χειρισμοί στη διάσκεψη της Χάγης κατάφεραν να ελαφρύνουν σημαντικά την εξυπηρέτηση του ελληνικού χρέους και  αύξησαν το μερίδιο της χώρας στις πολεμικές επανορθώσεις που διεκδίκησε από τους διαδόχους της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας και τη Βουλγαρία. Η χώρα μπορούσε πάλι να δανείζεται για να χρηματοδοτήσει σειρά ολόκληρη έργων.

Οι οικονομικές επιδόσεις του Μεσοπολέμου συνολικά.

Παρά την κρίση προσανατολισμού, τις πολιτειακές εκτροπές, τη δράση των φατριών σε πολιτική και στρατό, τη συνήθη πελατειακή λογική  και τον διχασμό, η οικονομία αναπτύχθηκε (έστω με δομικά ελλείμματα).

Η οικονομική και κοινωνική δομή μετασχηματίσθηκε σε αλληλεξάρτηση με τον θεσμικό εκσυγχρονισμό. Την αγροτική οικονομία συμπλήρωνε  η επέκταση  της βιομηχανίας και βιοτεχνίας την οποία ευνοούσαν η επιχειρηματικότητα των προσφύγων και τα φθηνά μεροκάματα.

Κατά την περίοδο  1920-1940, ο αριθμός των βιομηχανικών  και βιοτεχνικών επιχειρήσεων  στην Ελλάδα  αυξήθηκε εντυπωσιακά ιδίως αν λάβουμε υπόψη ότι μετά την παγκόσμια οικονομική  κρίση του 29 στις περισσότερες βιομηχανικές χώρες σημειώθηκε μείωση!  Όμως το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος των ελληνικών επιχειρήσεων απασχολούσαν  1-3 άτομα.  Η δομή αυτή θα διατηρηθεί και μετά τον πόλεμο.[16] Την ανάπτυξη ευνόησε φυσικά και ο κρατικός παρεμβατισμός του Μεσοπολέμου που περιελάβανε κλασικά δασμολογικά μέτρα προστασίας (1930-31), την υποτίμηση της δραχμής, απαλλοτριώσεις κτημάτων για βιομηχανική χρήση,  δασμολογικές ατέλειες για την εισαγωγή μηχανημάτων, την καθιέρωση του 8ώρου κ.α.).

Η αύξηση της παραγωγής και της παραγωγικότητας στον αγροτικό τομέα ήταν ουσιώδες μέρος του βενιζελικού προγράμματος, Ξεκίνησαν αποστραγγιστικά και  αντιπλημμυρικά έργα στις πεδιάδες της Θεσσαλονίκης, των Σερρών και της Δράμας που επρόκειτο να δώσουν 2,7 εκατομμύρια στρέμματα  στην καλλιέργεια (κατά τον Γρηγόρη Δαφνή). Τα έργα εκείνα  όπως και τα επόμενα συνέβαλαν στο στόχο να επιτευχθεί η μεγαλύτερη δυνατή επάρκεια σε στάρι και παράλληλα να βελτιωθούν  τις συνθήκες ζωή των προσφύγων. Ήταν μέρος ενός ευρύτατου προγράμματος δημοσίων έργων  που αναζωογόνησαν την ελληνική οικονομία  όπως δείχνει η αύξηση του κατά κεφαλή ΑΕΠ εν μέσω κρίσης και μετά. [17]

Σπουδαίο κατασκευαστικό έργο επιτελέστηκε στην παιδεία.  Ειδικά κατά την περίοδο 1929-1932 της κυβέρνησης  Ελευθερίου Βενιζέλου κατασκευάσθηκαν 3.167 νέα σχολεία . Η δαπάνη καλύφθηκε εν μέρει με δάνεια από το εξωτερικό. 

 Μετά το δημοψήφισμα για το Πολιτειακό, την  επιστροφή της Βασιλείας και την αδυναμία των κοινοβουλευτικών κομμάτων να συμφωνήσουν  σε κυβέρνηση συνεργασίας ακολούθησε η  δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά (1936-1940) που επίσης χαρακτηρίζεται από την ένταση μεταξύ εκσυγχρονισμού και παράδοσης, που είχε επίσης εκσυγχρονιστικά στοιχεία, όπως τα εννοούμε εδώ,  παρά τις σκοτεινές πλευρές που είχε από τη  φύση της ως δικτατορίας και τη γοητεία που ασκούσε ο φασισμός σε Ιταλία και Γερμανία!  

Στο μεταξύ  πύκνωναν απειλητικά τα σύννεφα στον ευρωπαϊκό ορίζοντα. Οι εξελίξεις του μεσοπολέμου (αποκατάσταση των προσφύγων, οικονομική ανάπτυξη και μεταρρυθμίσεις, εξομάλυνση των σχέσεων με τους γείτονες)  προετοίμασαν κάπως τη χώρα για τις αναταράξεις του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και την επίθεση της Ιταλίας. Η ιταλική εισβολή βρήκε μια Ελλάδα  ικανή να αμυνθεί και να  επιβεβαιώσει την εθνική ενότητα στο έπος του ΄40, την οποία  όμως θα τρώσει η κατοχή και ο εμφύλιος.  

[1] Η βιβλιογραφία για το θέμα είναι απέραντη. Βλ. επισκόπηση σχετικών θεωριών στο Πάνος Καζάκος και Πάνος Κολιαστάσης «Αφανείς και ορατές αντιθέσεις- παράδοση και νεωτερικότητα  στη μεταδικτατορική Ελλάδα»,  (Θεσσαλονίκη 2023), εκδόσεις Επίκεντρο.

[2] Βλ. Έφη Γαζή « Πατρίς, θρησκεία, οικογένεια. Ιστορία ενός συνθήματος 1880-1930 (Αθήνα 2011).

[3] Κωνσταντίνος Βεργόπουλος « Η ελληνική οικονομία από το 1926 ως το 1935», στην  «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», τόμος ΙΕ ( Ο νεώτερος ελληνισμός από το 1913 ως το  1941, (Αθήνα 1978), 327-342, 332 και μετά.

[4] Για μια σύντομη και κριτική προσέγγιση  βλ.  Αντιγόνη Αλεξανδροπούλου, Γιάννης Γκλαβίνας και Σπυρίδων Πλουμίδης «Ιστορία του ελληνικού έθνους», τόμος 18, (Αθήνα 2010),  248-251, Δες επίσης κάθε καλή συνταγματική ιστορία.

[5] Το παραθέτει ο   Σπύρος Βλαχόπουλος  «Η ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας- από τον ελευθέριο Βενιζέλο στη Γ΄Ελληνική Δημοκρατία»  στον εξαιρετικό τόμο του  Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων  για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία Η πολιτική κληρονομιά του Ελευθερίου Βενιζέλου, (Αθήνα 2021),  209.

[6] Βλ. μεταξύ πολλών άλλων  το κλασικό έργο του Γρηγορίου  Δαφνή  «Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων,  1923-1940», τόμος Β (η άνοδος του βενιζελισμού), ( Αθήνα 1974), 91 και μετά και 49 και μετά.

[7] Αλέξης Φραγκιαδάκης  «1932: Η χρεοκοπία και το τέλος του βενιζελισμού, (Αθήνα 2019),  98.

[8] Θάνος Βερέμης «Εθνικές κρίσεις, εκσυγχρονισμός και συντήρηση από τον 19^ο στον 21^ο αιώνα», (Αθήνα 2019), 72. Τον διορθώνω; στα φιλελεύθερα-δημοκρατικά πρότυπα! Στο ίδιο πνεύμα Ευάνθης Χατζηβασιλείου  « Ο Ελευθέριος Βενιζέλος ως πρότυπο: Υψηλή στρατηγική και πολιτική κουλτούρα, 1944-1967» στο Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων  για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία  Η πολιτική κληρονομιά του Ελευθερίου Βενιζέλου (Αθήνα 2021), 115. 

[9] Αλέξης Δημαράς  « Εκπαίδευση 1913-1941», στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΕ (Ο νεώτερος ελληνισμός από το 1913 ως το  1941), 490 και μετά.

[10] Το αναφέρει ο  Θάνος βερέμης  «Εθνικές κρίσεις, εκσυγχρονισμός και συντήρηση» , 72.

[11] Αντώνης Λιάκος  «Ο ελληνικός 20ός αιώνας», (Αθήνα 2019), 161.

[12] Αντώνης Λιάκος  «Ο ελληνικός 20ός αιώνας», (Αθήνα 2019), 161.

[13]  Το ζήτημα έχει εξετάσει σε βάθος ο Δημήτρης Τζιόβας στο «Ο μύθος της γενιάς του ’30: Νεοτερικότητα, ελληνικότητα κι πολιτισμική ιδεολογία», Αθήνα 2011

[14] Βλ. Νότης Μαριάς Εισαγωγή στο  Richard N. Goudenhofe-Kallergi  Πανευρώπη, (Πάτρα 2004), LXXXI. Η έκδοση περιλαμβάνει ολόκληρο το σχέδιο της Πανευρώπης.

[15] Βλ. μεταξύ άλλων Σωτήρης Ριζάς  «Το τέλος της Μεγάλης Ιδέας. Ο Βενιζέλος, ο αντιβενιζελισμός και η Μικρά Ασία», Αθήνα 2022.

[16] Κώστας Βεργόπουλος «Η ελληνική οικονομία από το 1926 ως το 1935», 339, με πηγή κυρίως το Γ. Κουτσουμάρης  Η μορφολογία της ελληνικής βιομηχανίας, ΚΕΠΕ, (Αθήνα 1963).

[17] Βλ. Γ. Κωστελέτος, Σ. Πετμεζάς κ.α. «Ακαθάριστον Εγχώριον Προϊόν 1830-1939».  

Δημοσιεύθηκε στο Books΄ Journal, τεύχος 141  (Απρίλιος 2023).

Ποιος είναι ο ρόλος των έγκριτων ΜΜΕ στη Γερμανία; Ποιες είναι οι σχέσεις τους με την πολιτική; Σε αυτά είναι τα ερωτήματα απαντά το  βιβλίο  των  Richard Precht και Harald Welzer[1] εστιάζοντας στα ηγετικά ΜΜΕ (Leitmedien) ή ΜΜΕ σε υπηρεσία («amtierende Medien»).

Σίγουρα πολλά από τα ζητήματα που εξετάζουν οι σ. αναφέρονται πρωτίστως στις συνθήκες της Γερμανίας.[2]  Γιατί μας ενδιαφέρει τότε η ανάλυση και τεκμηρίωσή τους; Για τρεις τουλάχιστον λόγους: Πρώτον, γιατί είναι  ζητήματα που τίθενται γενικά στις φιλελεύθερες δημοκρατίες,[3] δεύτερον γιατί η εμπιστοσύνη σε ηγετικά μέσα και πολιτική υποχωρεί και, τρίτον, γιατί απομυθοποιεί έντυπα και τηλεοράσεις που συχνά «κατασκευάζουν αλήθειες» (όπως θα έλεγε ο Νόαμ Τσόμσκυ) αλλά παρ΄ ημίν ανάγονται σε πηγή εσχάτης αληθείας.  Τα πιο πρόσφατο επεισόδιο είναι η κατασκευασμένη ψευδής είδηση του der Spiegel, που έκανε τον γύρο των ηγετικών ΜΜΕ,  για την τύχη της  «μικρής Μαρίας» του Έβρου που υιοθέτησαν άκριτα στελέχη του ΣΥΡΙΖΑ. Το παρασκήνιο αποκάλυψε η έρευνα του Γιάννη Σουλιώτη που παρουσίασε  και το περιοδικό Books Journal.[4] Και το  περιοδικό αναγκάσθηκε να αναγνωρίσει το λάθος και να αποσύρει όλες τις αναρτήσεις του.  

Αναντιστοιχία με την κοινωνία και ομοιομορφία.

Αφετηρία της έρευνας  των Precht και Welzer είναι η σχεδόν ενιαία  και μονόπλευρη στάση των σχολιαστών, συγγραφέων κύριων άρθρων  και στηλών «ορθής» γνώμης  στα ηγετικά ΜΜΕ, π.χ. για την αποστολή βαρέων όπλων, πρωτίστως τεθωρακισμένων, στο καθεστώς Ζελένσκυ της Ουκρανίας (πράγμα που έγινε τελικά). Αυτή η περίεργη ομοφωνία τόσο μεταξύ των ηγετικών ΜΜΕ όσο και με τις ηγεσίες των  εναλλασσόμενων στην κυβέρνηση μεγάλων κομμάτων («πολιτική ελίτ») συνιστά κατά τη γνώμη των σ. ένα παράδοξο καθώς εμφανίζεται σε μία φιλελεύθερη δημοκρατία που κατοχυρώνει την ελευθερία έκφρασης και τον οικονομικό ανταγωνισμό!  Σίγουρα δεν ανταποκρίνεται στο ωραίο ιδεώδες της σοβαρής δημοσιογραφίας να συμβάλει στην οικοδόμηση μιας αναστοχαστικής δημοκρατίας και δημόσιας σφαίρας (deliberative Öffentlichkeit) όπως περίπου την σχεδίασε  (επί χάρτου)  ο Jürgen Habermas,[5]  Εκτός τούτου,  γράφουν, αυτή η ενιαία αντίληψη  βρίσκεται σε αντίθεση με τις τάσεις στην κοινή γνώμη της Γερμανίας που γινόταν ολοένα και πιο επιφυλακτική και στο τέλος εντελώς αρνητική για την εμπλοκή της χώρας στον πόλεμο Ουκρανίας-Ρωσίας. 

Η ομοιομορφία και η αναντιστοιχία  δεν εμφανίσθηκαν για πρώτη φορά. Τι συμβαίνει λοιπόν και γιατί; Τι δείχνει αυτό το ενιαίο μέτωπο για τις σχέσεις ηγετικών ΜΜΕ και πολιτικής;

Θεμελιώδης συναίνεση, θεσμικές δικτυώσεις και κομφορμισμός.

Οι σ. προτείνουν με βάση πλούσια τεκμηρίωση  μια σύνθετη απάντηση.  Περιλαμβάνει κατ΄ αρχάς την άτυπη συναίνεση των πολιτικών ελίτ σε θεμελιώδη ζητήματα που αντικαθρεφτίζεται  στη σύγκλιση των τεσσάρων μεγάλων κομμάτων προς το κέντρο. Ουσιαστικά τα κόμματα αυτά εγκατέλειψαν βασικές αρχές που κάποτε διακήρυσσαν  και συχνά κάθε κόμμα υιοθετούσε τις απόψεις του άλλου! Η πολιτική πέρασε στη φάση των «εύκαμπτων αρχών».

 Αυτή η συναίνεση μεταδίδεται στα ηγετικά ΜΜΕ, μεταξύ άλλων   (βλ. πιο κάτω) μέσω  των   στενών επαφών προβεβλημένων δημοσιογράφων και συντακτών με ηγετικούς πολιτικούς. Οι σ. σημειώνουν ότι σε κρίσιμα ζητήματα οι πρώτοι συνομιλούσαν πρωτίστως με τους ηγέτες της πολιτικής ελίτ. Π.χ. στην περίπτωση της μαζικής εισόδου οικονομικών μεταναστών και προσφύγων το 2015 δεν ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με  τον απέραντο στρατό των εθελοντών που ενεργοποιήθηκαν εθελοντικά για να βοηθήσουν τους πρόσφυγες – μέλη ΜΚΟ,  στελέχη κοινωνικών υπηρεσιών, γιατρούς, μεταφορείς, αστυνομικούς κλπ. Το αποτέλεσμα ήταν να επικρατήσει μια αδιαφοροποίητη  οπτική του ελικοπτέρου μακριά δηλαδή από τα συμβαίνοντα επί του εδάφους.[6] 

Η γενικότερη συναίνεση των ελίτ υποβαστάζεται ως ένα βαθμό και θεσμικά. Οι σ. παραπέμπουν μεταξύ άλλων  σε παλαιότερη έρευνα του Uwe Krüger  που έδειξε τη δικτύωση προβεβλημένων δημοσιογράφων, πολιτικών, ηγετικών στελεχών της οικονομίας, στρατιωτικών που συναντιούνται σε οργανώσεις κύρους όπως The German Marshall Fund of the USA,  die Atlantische Initiative, Atlantik –  Brücke,  Aspen Institute κλπ. Όπως σημειώνουν οι σ.  όλες αυτές τις οργανώσεις  έχουν σε ζητήματα πολιτικής ασφαλείας την ίδια κοινή απάντηση: Αύξηση των στρατιωτικών εξοπλισμών!  [7]

 Θα μπορούσε κανείς σε όλα αυτά να προσθέσει την είσοδο διεθνών  funds στην ιδιοκτησία εφημερίδων ή ιδιωτικών τηλεοπτικών σταθμών και, φυσικά, τους καταναγκασμούς από την ανάγκη για  διαφημίσεις καθώς τα περισσότερα ΜΜΕ είναι ιδιωτικές επιχειρήσεις. 

Όσον αφορά ειδικά τη δημοσιογραφική ελίτ  οι σ. χωρίς να υποτιμούν όλα αυτά, φαίνεται ότι αποδίδουν μεγάλη σημασία σε παράγοντες κοινωνικής ψυχολογίας. Επικαλούνται  έρευνες που δείχνουν ότι  η συμμετοχή σε ομάδες παράγει κομφορμισμό! Όσο περισσότερο ομοιογενείς είναι οι ομάδες τόσο ισχυρότερη η τάση για προσαρμογή των ατόμων στη λογική της ομάδας.[8] Είναι ο ορισμός του   Group think στην κοινωνική ψυχολογία. Οι ομάδες τείνουν κατά τους σ. «να συμφωνούν σε μια κοινή οπτική των πραγμάτων, που ενδυναμώνεται ιδίως σε περιπτώσεις κινδύνου και  στρες».[9] Τότε  διαμορφώνεται στο εσωτερικό της δημοσιογραφικής ελίτ  μια «συναίνεση» τρόπον τινά αυθόρμητα  λόγω του την αμοιβαίου προσανατολισμού στη γνώμη των άλλων, του άγχους μπροστά στο ενδεχόμενο αποκλίνουσας γνώμης από το πνεύμα της ομάδας και καιροσκοπισμού![10]  Τα μέλη μιας ομοιογενούς ομάδας τείνουν να αλληλοεπιβεβαιώνονται, ακόμα και αν η αντίληψή τους αποκλίνει από τις αντιλήψεις της πλειοψηφίας στην κοινωνία». Δημιουργούνται δημοσιογραφικές αλήθειες.

Συναίνεση και απαγορευμένες απόψεις (indexing).

Κατά ενδιαφέροντα τρόπο αυτή η συναίνεση  των ελίτ  σε βασικά ζητήματα  πολέμου και ειρήνης, μακροοικονομικής τάξης κλπ,  αποκλίνει των συμφερόντων ή έστω διαθέσεων μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού. Και είναι επικίνδυνη για τη Δημοκρατία όταν τη συνοδεύει η μέθοδος του indexing. Έτσι έχουν ονομάσει οι επικοινωνιολόγοι την ένταξη σε άτυπο κατάλογο αποκλεισμένων αντίθετων από τις επίσημες απόψεων, όπως περίπου κάνει ακόμα επίσημα η καθολική Εκκλησία επικαιροποιώντας  ένα κατάλογο βιβλίων, τον Index, που πρέπει να αποφεύγουν οι πιστοί. 

Τα επιχειρήματα των σ. συμπίπτουν αρκετά με την κριτική της Sahra Wagenknecht  από τα αριστερά: Ότι δηλαδή οι κατεστημένoι  αριστεροί φιλελεύθεροι (όπως τους ονομάζει, Linksliberlalen) σε πολιτική και ΜΜΕ ασχολούνται με στρεβλό τρόπο με τα προβλήματα ταυτότητας φύλου κάποιων ομάδων, π.χ.ομοφυλόφιλων, πρώιμης επιλογής φύλου των παιδιών (!), φεμινιστικής γραμματικής (!), κατανομής υπουργικών θώκων, ενδυματολογικών προτιμήσεων των πολιτικών, τακτικισμών αλλά όχι με τα σοβαρά και άλυτα μεγάλα κοινωνικά προβλήματα – την άνοδο των επισφαλών μορφών εργασίας, των ανισοτήτων, του ρόλου των κερδοσκόπων, την παιδεία κλπ. [11]

Η aποξένωση από την κοινωνία προκαλεί  διλήμματα.

Αυτή η συναίνεση σε θεμελιώδη ζητήματα που αποξενώνει  ικανό μέρος της   κοινής γνώμης από τα ηγετικά ΜΜΕ, απειλεί  την αξιοπιστία τους και την οικονομική επιβίωσή τους καθώς η κυκλοφορία και η τηλεθέαση υποχωρούν. Για να διατηρήσουν τις θέσεις τους διαφοροποιούνται σε δευτερεύοντα ζητήματα, μεγαλοποιούν επουσιώδη θέματα και μερικές φορές υιοθετούν μεθόδους εντυπωσιασμού των λεγόμενων κουτσομπολίστικων εντύπων Boulevard ή κάποιων ιστοσελίδων.[12] Η αγορά άλλαξε  στα ΜΜΕ και την εσωτερική ισορροπία επιρροής από το δημοσιογραφικό  στο εμπορικό τμήμα τους![13]

Η κριτική των σ. είναι σκληρή, αλλά απαντά μόνον ακροθιγώς το ερώτημα γιατί συμβαίνουν όλα αυτά. Μια πληρέστερη απάντηση θα πρέπει να  λαβαίνει υπόψη την ιστορία της χώρας.

Πράγματι, για να εξηγήσουμε καλοπροαίρετα τη γερμανική κατάσταση σε πολιτική, κοινωνία και ΜΜΕ -την πολιτική συναίνεση και την ελαχιστοποίηση  των διαφορών στον άξονα αριστερά-δεξιά, ακόμα και τον κομφορμισμό – πρέπει να λάβουμε υπόψη πολλούς παράγοντες – τις συνέπειες των εγκλημάτων πολέμου κατά τη διάρκεια του  Β΄ ΠΠ, το Ολοκαύτωμα με τα 6 εκ. θύματα,  και την τελική συντριπτική ήττα. Στη μεταπολεμική Γερμανία πολλοί έχουν επισημάνει ότι υπέβοσκε μία αίσθηση ενοχής σε επίπεδο κοινωνίας.  Εξηγεί εν μέρει την άνοδο του κινήματος ειρήνης και των πρασίνων, τις μαζικές αντιδράσεις κατά του πολέμου στο Βιετνάμ και της εγκατάστασης πυραύλων Πέρσινγκ, την οικονομική και στρατιωτική στήριξη του Ισραήλ, την κατάργηση της υποχρεωτικής θητείας στο στρατό, την  αρχικά καλή υποδοχή μεταναστών το 2015 (Willkommen Kultur), την επίσημη αναγνώριση της ίδιας ευθύνης  για το εβραϊκό Ολοκαύτωμα,  ίσως και τη διάχυτη ηθικολογία.

Τη  γενικότερη τάση για συναινέσεις ευνόησε επίσης  το όντως εντυπωσιακό μεταπολεμικό οικονομικό θαύμα με την υιοθέτηση του μοντέλου της κοινωνικής οικονομίας της αγοράς, δηλαδή του ανταγωνισμού και του κοινωνικού κράτους σε καθεστώς ασφάλειας των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων και με εμπεδωμένη προτεσταντική εργασιακή ηθική (Max Weber). Η κοινωνία επωφελήθηκε και από το  «μπόνους της ειρήνης», δηλαδή τις χαμηλές στρατιωτικές δαπάνες.

 Όμως,  φαίνεται ότι  σε ηγετικούς κύκλους του στρατού, της διπλωματίας και της πολιτικής ενδημεί  η ανομολόγητη επιθυμία  «να πάρουν το αίμα τους πίσω» μετά την ήττα από τη Ρωσία (και τους συμμάχους) στον Β΄ΠΠ. Αυτό δείχνουν τα πολεμοχαρή άρθρα πολιτικών και ηγετικών ΜΜΕ και η μεταστροφή των πρασίνων και της Σοσιαλδημοκρατίας, μόλις αναλάβουν υπουργικούς θώκους, από φιλειρηνικά κόμματα σε ενθουσιώδεις υποστηρικτές πολεμικών περιπετειών. Σήμερα οι ηγεσίες τους υποστηρίζουν την αποστολή βαρέων όπλων στην Ουκρανία) και μεγάλη αύξηση των στρατιωτικών δαπανών  με παράκαμψη μάλιστα συνταγματικών περιορισμών για δημοσιονομικά έλλείμματα. Χαρακτηριστικά, η  υπουργός Εξωτερικών «πράσινη» Baerbock θεωρεί ότι η Γερμανία είναι «σε πόλεμο με τη Ρωσία»(!) προκαλώντας ηχηρές αντιδράσεις σε εταίρους στο ΝΑΤΟ.  

Όμως  ένας ακόμα λόγος για τις συναινέσεις πολιτικής ηγεσίας και ηγετικών ΜΜΕ  έχει σχέση με το γεγονός ότι η πολιτική άμυνας και ασφαλείας αφέθηκε στα χέρια των ΗΠΑ Κάτω από την ομπρέλα ασφαλείας που έδωσαν έγιναν μαζικές αμερικανικές επενδύσεις.  Με άλλα λόγια ο «αμερικανικός παράγων» έχει επιρροή (και προσβάσεις) στη Γερμανία περιορίζοντας τα περιθώριά της για αυτόνομη πολιτική ασφαλείας και εξωτερικής πολιτικής ό,τι και αν νομίζουν οι πολίτες! 

Όμως τα ΜΜΕ που εναρμονίζονται με την πολιτική συναίνεση απειλεί η κατάρρευση της δικής τους αξιοπιστίας που επηρεάζει αρνητικά  την κυκλοφορία ή η τηλεθέασή τους. Το δίλημμα είναι προφανές. Έτσι,  για να διατηρήσουν τη θέση τους μιμούνται ολοένα και περισσότερο φαινόμενα  κάποιων ιστοδελίδων! Διογκώνουν ασήμαντα πράγματα, παραπληροφορούν, συγκαλύπτουν ουσιώδεις πτυχές των προβλημάτων, θέτουν λάθος ερωτήματα σε κρίσιμες στιγμές, καταφεύγουν σε επίπλαστη ηθικολογία   κλπ.

Κριτική.  

Οι σ. εστιάζουν στον κομφορμισμό μιας μικρής αλλά επιδραστικής ομάδας ηγετικών ΜΜΕ και στις σχέσεις της με την πολιτική. Πως δηλαδή τελικά υιοθετούν κυβερνητικά αφηγήματα. Αλλά έτσι δημιουργούνται λάθος εντυπώσεις για την κατάσταση της Δημοκρατίας στη Γερμανία. Γύρω από αυτά τα μέσα κινείται και αντιδρά ελεύθερα ένας ολόκληρος κόσμος, π.χ. της κουλτούρας. Στα ίδια τα κόμματα είναι φανερές αντίθετες «τάσεις» όπως η Ένωση Αξιών (Werteunion) στη Χριστιανοδημοκρατία και η Νεολαία της Σοσιαλδημοκρατίας (SPD). Πολλές κινήσεις πολιτών αντιδρούν σε κυβερνητικές αποφάσεις. Τα ηγετικά μέσα  δεν μονοπωλούν το πεδίο καθώς έχουν απέναντί τους ραδιοφωνικούς σταθμούς, Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης (ΜΚΔ)  και αντίθετα οικονομικά συμφέροντα. Κατά τη γνώμη μου μάλιστα, τα ΜΚΔ αποτελούν ένα ισχυρό αντίβαρο στην εκάστοτε άποψη των ηγετικών ΜΜΕ (και των κυβερνητικών κομμάτων): Σε αυτά καταφεύγουν όσοι θέλουν να ακούγεται η δική τους αποκλίνουσα άποψη  και οι σχετικές αλλά συχνά αποκλεισμένες πληροφορίες. Παρά τις υπερβολές  και στρεβλώσεις που συχνά παρατηρούνται συμβάλλουν στον αναστοχασμό!

Εκτός τούτου, ειδικά  η   σύγκλιση απόψεων στα ίδια τα ΜΜΕ δεν οφείλεται, όπως υποστηρίζουν οι σ. ,  μόνο σε μία αφηρημένη ψυχολογική ανάγκη δημοσιογράφων να μη αποκλίνουν από τους συναδέλφους του συναφιού τους, αλλά και στο φόβο  μήπως  τότε χάσουν θέση, προσβάσεις  και προνόμια.  Υπάρχει θέμα καριέρας.

Τέλος, πρέπει να λάβουμε υπόψη την ευρύτερη εικόνα. Η στάση των ηγετικών ΜΜΕ και πολιτικών είναι ένα από τα πολλά συμπτώματα μιας ευρύτερης τάσης της κοινωνίας στη Γερμανία (της πλειοψηφίας) να συμβιβάζεται, να αποφεύγει συγκρούσεις, να μη εκτίθεται για να έχει την ησυχία της, να μη κινδυνεύσει η ευημερία για την οποία εργάσθηκε όντως σκληρά και να βρίσκεται επιτέλους στη «σωστή πλευρά της ιστορίας».  Κατανοητή στάση βεβαίως  μετά τις τραυματικές εμπειρίες πριν και μετά τον Β΄ΠΠ. Έτσι εξηγούνται καλύτερα οι μεταπολεμικές συναινέσεις στη γερμανική πολιτική και οι πολυσυζητημένοι σχετικοί θεσμοί – το δίκαιο συναπόφασης των εργαζομένων στις μεγάλες επιχειρήσεις  χάλυβα και άνθρακα, «κοινωνικός διάλογος (κορπορατισμός)  σε ζητήματα μακροοικονομικής πολιτικής με συμμετοχή των κορυφαίων οργανώσεων εργαζομένων, των επιχειρηματιών και των κυβερνήσεων, το δίκαιο των απεργιών που εμποδίζει τη δράση μειοψηφιών  κ. α.

Η «ελληνική ιδιαιτερότητα».

Η τεκμηρίωση του βιβλίου παραμένει εντυπωσιακή. Και απομυθοποιεί την πολιτική και κάποια έγκριτα γερμανικά ΜΜΕ τα οποία επικαλούμαστε άκριτα στην Ελλάδα εντάσσοντας όσα γράφουν στις εσωτερικές μας πολιτικές αντιπαραθέσεις.

Κάποιες επισημάνσεις των σ. θα μπορούσαν να μεταφερθούν στα καθ΄ημάς: φαινόμενα προσωπικών επιθέσεων, εντυπωσιασμού κλπ. Όμως το γενικό πλαίσιο διαφέρει.  Στην Ελλάδα την «πολιτική» δεν χαρακτηρίζει συναίνεση των ηγετικών της ομάδων σε κρίσιμα θέματα π.χ. ασφαλείας, μετανάστευσης, οικονομικής πολιτικής, κράτους δικαίου, μεταρρυθμίσεων κλπ. Η σημασία των διαιρέσεων στον άξονα αριστερά – δεξιά δεν έχει εξαφανισθεί και, περιοδικά, το κλίμα είναι τοξικό. Το ακριβώς αντίθετο  συμβαίνει στη Γερμανία. Συναφώς, στην Ελλάδα τα  ηγετικά  ΜΜΕ (εφημερίδες, τηλεοπτικοί σταθμοί με υψηλή τηλεθέαση) σπάνια υιοθετούν ενιαία γραμμή. Για  να το διαπιστώσει, αρκεί κανείς να διαβάσει τα σχόλια και τις αναλύσεις προβεβλημένων δημοσιογράφων στις εφημερίδες τα Νέα, η Καθημερινή, η Εφημερίδα των Συντακτών, το Βήμα, ο Ελεύθερος Τύπος  ή να συγκρίνει τα σχόλια και την ειδησεογραφία των μεγάλων τηλεοπτικών σταθμών.

Εκτός τούτου η ομάδα των πολιτικών ηγετών και προβεβλημένων δημοσιογράφων είναι παντελώς ετερογενής από  άποψη  κοινωνικής καταγωγής, επαγγέλματος, ιδεολογίας (εξακολουθεί να ισχύει εδώ το σχήμα αριστερά- δεξιά), θεσμικών διασυνδέσεων και, φυσικά μόρφωσης και διεθνούς εμπειρίας. Χρειάζεται να αναφέρουμε ονόματα;

Επομένως οι ιδεολογικές και πολιτικές αντιθέσεις συνυφαίνονται εδώ με την ας πούμε ιδεολογική διαφοροποίηση των ΜΜΕ.

Όμως ναι υπάρχουν προβλήματα που οφείλονται είτε στον τρόπο λειτουργίας των ΜΜΕ, είτε στην οικονομική δομή της χώρας. Παραδείγματος χάριν, ο Νίκος Δεμερτζής διαπιστώνει ότι τα ΜΜΕ (όχι μόνο τα ηλεκτρονικά, αλλά κυρίως αυτά), υποτάσσονται στις αξιώσεις της «οικονομίας της προσοχής», κατασκευάζουν ειδησεογραφικά μηνύματα και δίνουν προσοχή σε θέματα μάλλον αναντίστοιχα  των ενδιαφερόντων του καθημερινού ανθρώπου. [14]  Προσθέτω  ότι η εκάστοτε κυβέρνηση έχει τα μέσα να προσφέρει σε δημοσιογράφους ευκαιρίες συμπληρωματικής απασχόλησης (σε γραφεία  κρατικών επιχειρήσεων κ.α.), επομένως να επηρεάζει έμμεσα γνώμες ή, απλούστερα να τακτοποιεί τους δικούς της.  Αλλά η υπόθεση ότι «το κράτος χειραγωγεί τα ΜΜΕ» κατά το πρότυπο αυταρχικών καθεστώτων, όπως υπονοούν κατά διαστήματα στελέχη του ΣΥΡΙΖΑ,  είναι  εσφαλμένη είτε αναφερόμαστε στην Ελλάδα, είτε στη Γερμανία. Αυτό  φάνηκε τόσο  την περίοδο 2015-2019 όσο και από το 2019 μέχρι σήμερα (2023). Βέβαια, στη χώρα μας πολλά ΜΜΕ συνδέονται με μεγάλες επιχειρήσεις, αθλητικές ομάδες, τράπεζες. Όμως όλα αυτά δεν έχουν εξαλείψει την πολυφωνία σε πολιτική και ΜΜΕ, όπως και στο εσωτερικό του κάθε μέσου με τυπικό παράδειγμα την αρθρογραφία στην εφημερίδα τα Νέα.

Οι  υποθέσεις ότι στην Ελλάδα (και τη Γερμανία)  «κυβερνούν τα ΜΜΕ» ή ότι το «κράτος ελέγχει τα ηγετικά ΜΜΕ» δείχνουν απλά έλλειψη κατανόησης της πολυπλοκότητας των  σημερινών κοινωνιών .  

[1] Richard Precht und Harald Welzer   Die vierte Gewalt. Wie Mehrheitsmeinung gemacht wird auch wenn sie keine ist. S. Fischer, Frankfurt am Main 2022.

[2]  Συγκεκριμένα οι ναυαρχίδες του έγκριτου τύπου Frankfurter Allgemeine Zeitung, Süddeutsche Zeitung, η άλλοτε κεντροαριστερή Frankfurter Rundschau,  die Welt, ακροθιγώς Der Spiegel, η ΤΑΖ και η επίφοβη Bild και οι μεγάλοι δημόσιοι τηλεοπτικοί σταθμοί  ARD  ZDF. Στα μέσα αυτά αναφέρονται συχνά έλληνες σχολιαστές.

[3] Στις ΗΠΑ απασχόλησε μεταξύ απειράριθμων διανοουμένων  τον αντισυμβατικό  Νόαμ Τσόμσκυ. Βλ. για να μη ξεχνιόμαστε Νόαμ Τσόμσκυ Πως λειτουργεί ο κόσμος, μετάφραση Αριάδνης Αλαβάνου, εκδόσεις Κέδρος 2013 και  Peter Wintonick and Mark Achbar Κατασκευάζοντας συναίνεση, ο Νόαμ Τσόμσκυ και τα ΜΜΕ, μετάφραση του Νίκου Βούλγαρη, εκδόσεις Παρατηρητή, Θεσσαλονίκη 1997. Βλ. συναφώς πολυσυζητημένο άρθρο της Hannah Arendt  “Lying in politics”, New York Review of Books , 18.11.1971 που έκτοτε αναδημοσιεύθηκε σε σοβαρά αμερικανικά και μεταφρασμένο  σε σοβαρά γερμανικά.

[4] Βλ. εκτενές κείμενο του  Κώστα Θ. Καλφόπουλου  με τον τίτλο « η ΄μικρή Μαρία΄  και οι μεγάλες συνέπειες στη Γερμανία».   στην ιστοσελίδα του  Books Journal, 26 Ιανουαρίου 2023.

[5] Βλ.  Ανανεωμένη εκδοχή απόψεων που διατυπώθηκαν νωρίτερα στο Jürgen Habermas  Ein neuer Strukturwandel der Öffentlichkeit  und die deliberative Politik, Suhrkamp,  Berlin 2022.

[6]  Richard Precht und Harald Welzer   Die vierte Gewalt, όπως αλλού. σελ. 82.

[7]  Όπως πριν, σελ. 102- 103 κ.α.

[8] Όπως πριν,  168

[9] Όπως πριν, σελ. 169-170

[10] Όπως πριν, σελ. 109.

[11] Βλ. Sahra Wagenknecht  Die Selbstgerechten, Campus Verlag, Frankfurt am Main  und New York, 2021. Στην Ελλάδα παρόμοιες ανησυχίες για όσα συμβαίνουν σε Γαλλία και ΗΠΑ διατυπώνει η θαρραλέα Σώτη Τρανταφύλλου σε άρθρα της στην εφημερίδα τα Νέα, Athens Voice κ.α.

[12] Όπως πριν, σελ. 145-6 κ.α.

[13] Όπως πριν σελ. 18.

[14] Η σχετική βιβλιογραφία είναι μγάλη. Βλ. όμως επίκαιρο  άρθρο του Νίκου Δεμερτζή με τον χαρακτηριστικό τίτλο «υπερπροβολή και υπερπολιτικοποίηση», στην εφημερίδα η Καθημερινή, 25.1.2023.

Πάνος Καζάκος και Πάνος Κολιαστάσης

Η μελέτη αυτή αναδεικνύει τη σημασία πολιτισμικών παραμέτρων για την κατανόηση των εξελίξεων σε θεσμούς και πολιτική από την πτώση της Δικτατορίας μέχρι σήμερα. Απαντά στα ερωτήματα: ποιοι πραγματικά είμαστε (όχι ποιοι θα έπρεπε  να είμαστε), από ποιες αξίες και ιδέες εμφορούμαστε, πως αυτές σημάδεψαν πολιτικές αποφάσεις, συλλογικές και ατομικές συμπεριφορές αλλά και πως επηρεάσθηκαν από τις παγκόσμιες και ευρωπαϊκές εξελίξεις. Το θεμελιώδες ερώτημα λοιπόν είναι, γιατί κάνουμε ό,τι κάνουμε.

Καταλύτης για το ανά χείρας κείμενο ήταν η ελληνική κρίση που σοβούσε από καιρό αλλά ξέσπασε το 2009-2010 και διήρκεσε μια ολόκληρη δεκαετία (2009-2019). Οι επόμενες εξωγενείς  αναταράξεις (2020-2022) βρήκαν μια κλονισμένη οικονομία και κοινωνία. Η κρίση γενικά επέβαλε να επανεξετάσουμε ολόκληρη τη μεταδικτατορική περίοδο (λέγε Μεταπολίτευση) και συγκεκριμένα τα πολιτισμικά θεμέλια του αναπτυξιακού μοντέλου. 

Η βασική μας θέση είναι ότι κατά τη Μεταπολίτευση, σε ελληνική πολιτική και κοινωνία, σε συμπεριφορές ατόμων και ομάδων επικράτησε ένας  πολιτισμικός πλουραλισμός – ένα μείγμα -εν μέρειαντίθετων μεταξύ τους αξιών και ιδεών  της παράδοσης, κυμάτων της νεωτερικότητας και της μετανεωτερικότητας.  Το μείγμα ήταν ρευστό με την έννοια ότι εμπλουτιζόταν με νέα στοιχεία σε μεταβαλλόμενη ισορροπία με τα υπόλοιπα. Συχνά τα ίδια τα άτομα εμφορούνταν από πολλαπλές και εν μέρει ασύμβατες μεταξύ τους αξίες.

Αναπόφευκτα, αναδύθηκαν ποικίλα αξιακά διλήμματα αλλά και συμβιβασμοί  (υβριδικές λύσεις). Κάθε περιοχή πολιτικής εμφανίζει βέβαια ιδιαιτερότητες. Για παράδειγμα, στη Δημόσια Διοίκηση  αντιπαλεύουν η εκπλήρωση του καθήκοντος με την πελατειακή νομιμοφροσύνη, η συναδελφική αλληλεγγύη με τη λογοδοσία, η επετηρίδα με την αξιολόγηση. Στη χωροταξία αντιπαλεύει η διάσωση της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς και η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος με τις κυρίαρχες αντιλήψεις για την ιδιοκτησία. Στην κοινωνική πολιτική η γενική οργάνωση της αλληλεγγύης μέσω του κοινωνικού κράτους με προνομιακές ρυθμίσεις.

Η εργασία αυτή, αφού  εξετάσει  τις θεωρητικές προσεγγίσεις της κουλτούρας που έχουν προταθεί κατά καιρούς (θεωρία κοινωνικού κεφαλαίου, θεωρία του εκσυγχρονισμού κλπ.), συγκεκριμενοποιεί τις υποθέσεις μας για το πολιτισμικό τοπίο της χώρας, και αναλύει την ένταση ανάμεσα σε παράδοση, (αντιφατικές) νεωτερικές αξίες (ελευθερία έναντι ισότητας ή δικαιοσύνης) και μετανεωτερικά φαινόμενα (ταυτοτικά κινήματα) σε επιλεγμένες περιοχές πολιτικής. Συναφώς, υπεισέρχεται και σε θέματα που συζητήθηκαν κατά καιρούς ευρύτατα – πως  προβεβλημένοι διανοούμενοί μας αντιλήφθηκαν τις αξιακές εντάσεις ( Π. Κονδύλης, Κ.Τσουκαλάς, Δ. Χατζής, Γιάννης Μπαλαμπανίδης  κ.α.), τι μας δίνει η θέση του πολιτισμικού δυισμού,  αν η χώρα διαθέτει κάποιον ηγεμονικό πυρήνα ιδεών και αξιών (Δ. Τζιόβας, Ευκλείδης Τσακαλώτος, Πέτρος Παπασαραντόπουλος, Ανδρέας  Πανταζόπουλος, κ.α.), σε πιο βαθμό έγινε νεωτερική, αν και πως επηρέασε την κουλτούρα μας ο ευρωπαϊκός ιδεότυπος, ποιες συνθέσεις αξιών και ιδεών επιχείρησαν συντεταγμένες πολιτικές δυνάμεις.   

The Books’ Journal 2021

Το βιβλίο του Πάνου Κολιαστάση μας βοηθά να κατανοήσουμε τις αλλαγές στην επικοινωνιακή (και όχι μόνο) πολιτική που συνέβησαν στη χώρα ιδίως μετά το 1990. Η έρευνα του είναι χρήσιμη πηγή και για τους ειδικούς επικοινωνιολόγους, ο κύκλος των οποίων έχει διευρυνθεί    στον ακαδημαϊκό χώρο και πολύ περισσότερο στο πεδίο της μάχιμης πολιτικής.

Ο συγγραφέας κατέχει τις αναγκαίες για το εγχείρημα ακαδημαϊκές περγαμηνές: Έχει σπουδάσει πολιτική επιστήμη στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, έλαβε το πρώτο μεταπτυχιακό  (Msc στη δημόσια πολιτική)  στο Queen Mary University of London  και είναι διδάκτωρ πολιτικής επιστήμης στο ίδιο Πανεπιστήμιο. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα εστιάζουν σε θέματα πολιτικής επικοινωνίας, εκλογικής συμπεριφοράς και συγκριτικής πολιτικής.

Στην εργασία αυτή επεξεργάσθηκε την επικοινωνιακή στρατηγική  των τριών Ελλήνων πρωθυπουργών που αναφέρονται στον τίτλο από τη θεωρητική σκοπιά της «διαρκούς εκλογικής εκστρατείας» ( permanent campaign).

               Με τον όρο αυτό η σχετική βιβλιογραφία εννοεί ότι ο πολιτικός αρχηγός που κερδίζει εκλογές και αναλαμβάνει την πρωθυπουργία δεν σταματά την εκλογική εκστρατεία μόλις κερδίσει εκλογές, αλλά τη συνεχίζει καθ΄ όλη τη διάρκεια  της θητείας του έως τις επόμενες εκλογές. Στόχος του είναι η διατήρηση της δημοτικότητάς του και κατά συνέπεια της δημοτικότητας του κυβερνώντος κόμματος.

Φυσικά η επανεκλογή δεν είναι ο μόνος στόχος των ηγετών, που ενδιαφέρονται επίσης για την ιστορική τους δικαίωση (υστεροφημία), την αξιοπιστία και τις πεποιθήσεις τους. Αλλά υπάρχει θέμα στάθμισης των διαφόρων στόχων. Αναμφίβολα σε αρκετές περιπτώσεις η επανεκλογή υποσκελίζει τους άλλους στόχους, έχει ειδικό βάρος και συνέπειες. 

Η μεθοδολογία του συγγραφέα μπορεί άνετα να επεκταθεί και σε άλλους πρωθυπουργούς, τον Αλέξη Τσίπρα και Κυριάκο Μητσοτάκη. Η έρευνα καλύπτει ένα ερευνητικό κενό.

               Το φαινόμενο, πρόεδροι ή πρωθυπουργοί να βρίσκονται σε μόνιμη εκλογική εκστρατεία με διάφορα μέσα  που περιέχει η εργαλειοθήκη της επικοινωνιακής πολιτικής  εμφανίσθηκε για πρώτη φορά στις ΗΠΑ, αλλά επεκτάθηκε και στις περισσότερες φιλελεύθερες δημοκρατίες.  Η συμπεριφορά αυτή ευνοήθηκε από τις νέες θεσμικές, και τεχνολογικές συνθήκες και, ίσως, τους επιβλήθηκε:    Αν οι πρόεδροι ή πρωθυπουργοί στις νέες συνθήκες δεν εκστρατεύουν διαρκώς για επανεκλογή, θα βρουν απέναντί τους ανταγωνιστές που αυτό ακριβώς κάνουν.

               Ο Πάνος Κολιαστάσης εξετάζει το φαινόμενο της διαρκούς εκλογικής εκστρατείας στην Ελλάδα για την περίοδο μετά το 1990. Όμως και νωρίτερα, τη δεκαετία του ’80, η χαρισματική προσωπικότητα του Ανδρέα Παπανδρέου  ενεργούσε σαν να βρισκόταν σε μόνιμη σχεδόν εκλογική εκστρατεία μετά το 1981 και το 1985. Δεν διέθετε ιδιαίτερες υποδομές, αλλά πολλές αποφάσεις του μπορούν να γίνουν κατανοητές μόνον ως στοιχεία μιας διαρκούς εκλογικής εκστρατείας μοναδικός σχεδόν φορέας της οποίας ήταν ο ίδιος: αλλεπάλληλοι ανασχηματισμοί των κυβερνήσεων του, απότομες αλλαγές της οικονομικής πολιτικής (1985, 1987),  αιφνιδιασμοί της κοινής γνώμης όπως ήταν η διάσπαση της ΓΣΕΕ, η επιλογή του Σαρτζετάκη στην Προεδρία της Δημοκρατίας αντί του Κωνσταντίνου Καραμανλή και η εξώθηση προβεβλημένων στελεχών σε παραίτηση (μεταξύ άλλων του Απόστολου Λάζαρη, του Γεράσιμου Αρσένη και του Κώστα Σημίτη). Επικοινωνιακούς στόχους είχαν και οι ευφάνταστες λεκτικές καινοτομίες («κοινωνικοποίηση» κρατικών επιχειρήσεων, «αναδόμηση» αντί ανασχηματισμού, ετεροχρονισμένη τιμαριθμική προσαρμογή κλπ.).

Τώρα, μετά το 1990 η στρατηγική της διαρκούς εκλογικής εκστρατείας αποκτά σαφέστερα χαρακτηριστικά και αποτελείται από πέντε συστατικά που αναλύονται στο πρώτο κεφάλαιο: τη δημιουργία και λειτουργία τομέων σχεδιασμού  και υλοποίησης της επικοινωνιακής πολιτικής στο μέγαρο Μαξίμου και στην κυβέρνηση,  τη συστηματική συνεργασία  με επαγγελματίες επικοινωνιολόγους και ειδικούς στα ΜΜΕ, τη ακατάπαυστη χρήση απόρρητων δημοσκοπήσεων  και τη διαμόρφωση  πολιτικών μηνυματων (σλόγκαν)  και τις δημόσιες εμφανίσεις. Από την ανάλυση δεν προκύπτει ευκρινώς τι τελικά είχε μεγαλύτερο βάρος  στις αποφάσεις η ουσιαστική πολιτική ή η επικοινωνία.

               Όμως η μελέτη του Π.Κ. δεν απαντά μόνο στα ερωτήματα  αν, με ποιον τρόπο και για ποιους λόγους οι πρωθυπουργοί της χώρας εφάρμοσαν  τη στρατηγική της διαρκούς προεκλογικής εκστρατείας, αλλά και στο κρίσιμο ερώτημα πόσο αποτελεσματική ήταν η στρατηγική αυτή. Η αποτελεσματικότητα μετριέται με τη δημοτικότητά  τους, την οποία καθ΄ υπόθεση υπηρετεί η στρατηγική της διαρκούς εκλογικής εκστρατείας

               Ενδιαφέρον  έχει από μεθοδολογική άποψη  η χρήση στατιστικών εργαλείων , π.χ.  η συσχέτιση  μεταξύ δύο μεταβλητών –  των δημοσίων εμφανίσεων των πρωθυπουργών και της δημοτικότητά τους, όπως αποτυπώνεται στους δείκτες των δημοσκοπήσεων.

               Αλλά το κύριο χαρακτηριστικό της έρευνας είναι ότι Ο Π.Κ. προσεγγίζει το θέμα με βάση πρωτογενή δεδομένα όπως κυβερνητικά έγγραφα  και συνεντεύξεις με κυβερνητικά στελέχη. Αναγνωρίζει βέβαια ότι  η υπερβολική εξάρτηση από συνεντεύξεις μπορεί να προκαλεί προβλήματα εγκυρότητας των αποτελεσμάτων λόγω της αναπόφευκτης μεροληψίας των ερωτώμενων, όμως θεωρεί ότι η μεροληπτικότητα μπορεί να περιορισθεί αισθητά με την προετοιμασία κατάλληλων ερωτηματολογίων και με ευρύτερες συγκρίσεις.

               Το συμπέρασμα της έρευνας είναι αντίθετο με ό,τι γενικά πιστεύουν πολλοί: «Η επίδραση της διαρκούς καμπάνιας στη δημοτικότητα των πρωθυπουργών  είναι ασθενής […]Με άλλα λόγια η περίπτωση της Ελλάδας παρέχει πρόσθετες εμπειρζικές αποδείξεις  για το επιχείρημα ότι η διαρκής εκλογική εκστρατεία ελάχιστα βελτιώνει τα ποσοστά δημοτικότητας των πολιτικών ηγετών.»  (σελ. 165). Αυτό επιβεβαιώνει τα πορίσματα παρόμοιων μελετών στις ΗΠΑ.

               Έτσι εγείρονται  νέα ερωτήματα: Πρώτον, πως εξηγείται η ελάχιστη επίδραση της διαρκούς καμπάνιας στη δημοτικότητα των ηγετών και μάλιστα σε μία εποχή διάδοσης των νέων τεχνολογιών επικοινωνίας;   Δεύτερον, Αν ισχύει η υπόθεση της αφλογιστίας του όπλου της διαρκούς καμπάνιας, τότε γιατί οι ηγέτες την εφαρμόζουν; 

                Η εξήγηση δεν είναι εύκολη: Τελικά, όπως τονίζει ο Π.Κ., η δημοτικότητα  και η επανεκλογή εξαρτώνται όχι μόνο από την ποιότητα και ένταση της διαρκούς εκλογικής εκστρατείας, αλλά και από ολόκληρη σειρά άλλων παραγόντων όπως η καλή ή κακή οικονομική συγκυρία, σκάνδαλα, εξωτερικές διαταραχές που συσπειρώνουν το κόσμο γύρω από την ηγεσία (όπως συμβαίνει σήμερα στη Γαλλία και συνέβη στην Ελλάδα το 2020 μετά την κρίση των συνόρων), η ίδια η ποιότητα της οικονομικής πολιτικής, η έλλειψη εμπιστοσύνης   κ.α.

Όσον αφορά το δεύτερο ερώτημα, η παραπομπή στην άγνοια δεν ικανοποιεί δεδομένου ότι οι ηγέτες περιβάλλονται από έναν εσμό συμβούλων και οι πηγές πληροφόρησης είναι αναρίθμητες.  Μπορούμε να δεχθούμε ότι οι ηγέτες ακολουθούν ρουτίνες που δεν έχουν οι ίδιοι επιλέξει ή, εναλλακτικά ότι δεν αντιλαμβάνονται τη διαφορά μεταξύ προεκλογικής ρητορικής  και κυβερνητικής πολιτικής, ή, αν την αντιλαμβάνονται, ότι ελπίζουν πως θα συγκαλύπτουν την απόκλιση από προεκλογικές υποσχέσεις με επικοινωνιακά και άλλα τεχνάσματα; Η «διαρκής καμπάνια» δεν είναι αθώα πρακτική, όπως μας προειδοποιεί ο Πάνος Κολιαστάσης επιμένοντας στις λεπτομέρειές της. Χρειάζεται να αναφέρουμε παραδείγματα μετά από όσα ζήσαμε τις τελευταίες δεκαετίες;

Μένει τέλος να συζητηθούν οι πιθανές συνέπειες της πολιτικής που ασκείται υπό τους όρους μιας διαρκούς εκλογικής καμπάνιας, δηλαδή με το βλέμμα στις δημοσκοπήσεις. Σε άλλη διατύπωση: Τι συνέπειες για την ποιότητα της πολιτικής μπορεί να έχει αν ή όταν οι ηγεσίες  σκέφτονται την επανεκλογή αμέσως μετά την εκλογή τους και καθοδηγούνται από συνεχείς δημοσκοπήσεις; Μπορεί σε τέτοιες  συνθήκες να διαμορφωθεί  σταθερή και μακρόπνοη πολιτική; Να αντιμετωπισθούν πιεστικά προβλήματα  χωρίς να μετατεθεί το κόστος σε ένα αόριστο μέλλον (time inconsistency) ή να ελεγχθούν οι εξωτερικές επιπτώσεις (externalities) ατομικών και συλλογικών επιλογών, να προστατευθεί πραγματικά το περιβάλλον;

               Ο Τζέιμς Φρίμαν Κλαρκ  έλεγε ότι « ένας πολιτικός σκέφτεται τις επόμενες εκλογές. Ένας ηγέτης σκέφτεται την επόμενη γενιά». Διερωτώμαι, λοιπόν τι γίνεται όταν ο ηγέτης σκέφτεται πρωτίστως  τις επόμενες εκλογές όπως υπονοεί η  στρατηγική  της διαρκούς καμπάνιας;

Στο Εξάντας, Βερολίνο, 2/2020 

Το 2009, η οικονομική κρίση βρήκε την Ελλάδα και η οικονομία διολίσθησε στην ύφεση. Για την ελληνική κοινωνία προέκυψε μια κατάσταση «μεγάλης έκρηξης», που την έπιασε εντελώς απροετοίμαστη. Ήταν, εξάλλου, πραγματική έκπληξη και για την ευρωζώνη.

Την περίοδο 2008-2009, η κυβέρνηση προσπάθησε να αμβλύνει την κρίση μέσω επεκτατικών  δημοσιονομικών πολιτικών. Το 2009, το έλλειμμα άγγιξε το αστρονομικό ποσοστό του 15,5% επί του ΑΕΠ. Τα χρέη έφτασαν γρήγορα περί το 120% του ΑΕΠ και το έλλειμμα του τρέχοντος ισοζυγίου (Leistungsbillanz) στο 16% – το υψηλότερο στην Ευρωζώνη. Στις αρχές του 2010 η χώρα περιήλθε σε δυσμενή θέση στις χρηματιστηριακές αγορές και την Άνοιξη του ίδιου χρόνου σε μια ξαφνική και χαοτική πτώχευση.

Ακολούθησαν τρία προγράμματα στήριξης και προσαρμογής, δεμένα με τα λεγόμενα μνημόνια (2010, 2012, 2015). Τα πρώτα δύο διακόπηκαν πρόωρα, χωρίς να επιτύχουν τους στόχους τους.

Μερικές φορές σκέφτομαι, ότι αυτή η εξέλιξη μπορεί να ερμηνευτεί με το μύθο του Σίσυφου. Όπως είναι γνωστό, ο Σίσυφος καταδικάστηκε να ανεβάζει σ’ ένα βουνό έναν βαρύ βράχο, ο οποίος, ωστόσο, λίγο πριν την κορυφή κυλούσε προς τα κάτω. Έπρεπε έτσι να σπρώχνει τον βράχο πάλι από την αρχή- με το ίδιο πάντα αποτέλεσμα. Ποιο ήταν το λάθος του; Απ’ την οπτική των θεών, έπρεπε να πληρώσει για την παλιά αμαρτία του, όπως αυτοί την όριζαν. Και η εξουσία ήταν στα χέρια τους.

Οι αιτίες της κρίσης

Πώς φτάσαμε λοιπόν στην ελληνική κρίση; Και γιατί διήρκεσε η διαδικασία προσαρμογής περισσότερο σε σύγκριση με την Ιρλανδία, την Πορτογαλία και την Κύπρο;

Όπως προσφάτως διαπίστωσε ο Claus Offe, υπήρξαν δυο αφηγήματα, που οδήγησαν σε σύγχυση τη δημόσια συζήτηση και εμπόδισαν δραστικούς συμβιβασμούς: το αφήγημα των νικητών της ενσωμάτωσης, σύμφωνα με το οποίο οι έχοντες εργασιακή αρετή και διαχειριζόμενοι συνετά τα του οίκου τους απολαμβάνουν επάξια τα προνόμιά τους, και το αφήγημα των ηττημένων, το οποίο φτάνει στο αποκορύφωμά της στην κατηγορία, ότι οι νικητές κέρδισαν σε βάρος αλλονών.

Και τα δύο αφηγήματα δεν είναι παρά χονδροειδείς απλοποιήσεις, που παραβλέπουν τις αλληλεξαρτήσεις του πολύπλοκου ευρωπαϊκού συστήματος. Όπως πάντα, οι αιτίες πρέπει να ιδωθούν σε ένα συνδυασμό εσωτερικών και εξωτερικών παραγόντων.

Οι εσωτερικές αιτίες της ελληνικής κρίσης μπορούν να συμπυκνωθούν στο εξής: επι δεκαετίες, εξαιτίας της αποτυχίας της οικονομικής πολιτικής, συσσωρεύτηκαν μεγάλα δομικά και θεσμικά προβλήματα καθώς και μακροοικονομικές και δομικές ανισορροπίες. Μπορούσε να τις δει κανείς σε δημοσιονομικά ελλείμματα, υψηλό δανεισμό και μειούμενη ανταγωνιστικότητα. Πολιτικοί αποκλεισμοί και παραδοσιακές πρακτικές (πχ. πελατειακό σύστημα) εμπόδισαν[1] αναγκαίες προσαρμογές. Όμως, η έλλειψη προόδου είχε και συγκεκριμένες ευρωπαϊκές παραμέτρους.

Στην αρχή η Ελλάδα, μετά την είσοδό της στην ευρωζώνη το 2001, μπορούσε να δανείζεται χρήματα σε πολύ χαμηλότερα επιτόκια από ό,τι πριν, με αποτέλεσμα να αυξάνονται οι δημόσιες δαπάνες και να τρέφεται  ένα τεχνητό κλίμα ευφορίας. Στο εξωτερικό οι τράπεζες, τα επενδυτικά φαντς και οι εξαγωγείς αγαθών πολυτελείας και σύγχρονων οπλικών συστημάτων χαίρονταν φυσικά γι’ αυτή την χρεοευθυμία του ελληνικού κράτους.

Πέρα από αυτό, τα λεγόμενα προγράμματα διάσωσης είχαν  σημαντικές ελλείψεις. Ιδίως το πρώτο πρόγραμμα (2010-2012) παρουσίασε σοβαρά λάθη σε εκτιμήσεις. Καθότι στόχευε στη γρήγορη μείωση των ελλειμμάτων του προϋπολογισμού, ενίσχυσε αναπόφευκτα την ήδη επερχόμενη ύφεση. Εξάλλου, οι τόκοι του πρώτου πακέτου είχαν τιμωρητικό χαρακτήρα και η οικονομική στήριξη δεν έσωσε την Ελλάδα αλλά τις ευρωπαϊκές τράπεζες.[2] Μόλις το 2012 αποφασίστηκε μια χρεοελάφρυνση για τους ιδιώτες, η οποία βεβαίως χτύπησε και ελληνικά ιδρύματα (πανεπιστήμια, φορείς κοινωνικής ασφάλισης, τράπεζες), που έχασαν μ’ αυτό τον τρόπο ένα μεγάλο μέρος των αποθεματικών τους.

Σ’ αυτό το πλαίσιο πρέπει να σκέφτεται κανείς την ελληνική κρίση. Εννοώ, τα ελληνικά προβλήματα ίσως ήταν ακραία, αλλά υπεδείκνυαν γενικότερα προβλήματα της Ευρώπης. Η Ελλάδα αναπαριστά μια από τις ποικίλες πτυχές της ευρωπαϊκής κρίσης. Στο μεταξύ παρουσιάζονται νέες προκλήσεις στις μέρες μας, όπως η μετανάστευση και οι ήδη τρέχουσες πολιτικές διαμάχες περί του διεθνούς  εμπορίου.

Το μοντέλο προσαρμογής

Η οικονομική στήριξη ήταν προσδεμένη σε όρους (Konditionalität), οι οποίες ορίστηκαν στα λεγόμενα «μνημόνια κατανόησης». Περιόριζαν δραστικά και άμεσα τον διαθέσιμο χώρο για πελατειακές και/ή συντεχνειακές πολιτικές. Επρόκειτο να εισάγουν μια ευρεία διαδικασία σταθεροποίησης και αποκρατικοποίησης ή, με άλλα λόγια, επρόκειτο να δοθεί ένα τέλος στον παραδοσιακό κρατισμό.

Το μοντέλο προσαρμογής αφορούσε παραδοσιακές πολιτικές συμπεριφορές (πελατειακό σύστημα, καπιταλισμό των «ημετέρων» στο υψηλότερο επίπεδο της οικονομίας και της πολιτικής ή πολιτικοοικονομική διαπλοκή), αδύναμους θεσμούς σε σχέση με προϋπάρχοντες τρόπους σκέψης και ιδέες, με άλλα λόγια όλους εκείνους τους παράγοντες, που οδηγησαν στην κρίση. Ο συστηματικός χαρακτήρας εξηγεί πολλά: την έκταση των αντιστάσεων, τη θεσμική αδράνεια, αντιφάσεις, πολιτική αστάθεια, καθώς και την παραισθητική επιθυμία να τα αφήσουμε όλα όπως τα βρήκαμε.

Όπως σύντομα φάνηκε, δεν υπήρχε βέβαια μια σοβαρή και πολιτικά υπολογίσιμη εναλλακτική στην πολιτική των μνημονίων. Ενόψει της επαπειλούμενης κατάρρευσης της οικονομίας, η κυβέρνηση συνασπισμού ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ εγκατέλειψε το δρόμο της σύγκρουσης. Κόντρα στα ιδεολογικά της ένστικτα και τις λαϊκιστικές εκλογικές υποσχέσεις συνέχισε αναγκαστικά τον μακρύ και γεμάτο εμπόδια  δρόμο της προσαρμογής. Το τρίτο πρόγραμμα συμφωνήθηκε τον Αύγουστο του 2015 και συμπεριλάμβανε ένα δάνειο ύψους 86 δις ευρώ. Τέλειωσε τον Αύγουστο του 2018. Η εφαρμογή του υποβλήθηκε επίσης, όπως και τα προηγούμενα, σε μια στενή εποπτεία η οποία κατά τη γνώμη μου δεν ήταν τόσο αποτελεσματική όσο αναμενόταν.

Ένας μικρός απολογισμός

Κατά τη γνώμη μου ο απολογισμός είναι αμφίρροπος. Αν κάποιος συγκρίνει το σημερινό ΑΕΠ με το προ κρίσης, η Ελλάδα βρίσκεται με μείωση του 25% στην τελευταία θέση, ακολουθούμενη από την Ιταλία με μόνο μια μείωση του 5%. Συνεπώς, το κοινωνικό κόστος υπήρξε τεράστιο. Η ανεργία στο μεταξύ άγγιξε το αβάσταχτο ποσοστό του 27% (2013). Από τότε έχει υποχωρήσει στο 17%. Πρόκειται για την πιο βαθιά και μακρά  κρίση από τη δεκαετία του ’30 στον δυτικό κόσμο. Σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat, οι επενδύσεις στην Ελλάδα βρίσκονται στο 12% του ΑΕΠ και είναι οι χαμηλότερες στην ευρωζώνη. Παρά τις τεράστιες περικοπές στα δημόσια έξοδα τα χρέη συνέχισαν να ανεβαίνουν και κινούνται σήμερα περίπου στο 180% του ΑΕΠ (στην αρχή της κρίσης ήταν, όπως είπαμε, στο 120%). Η οικονομική κρίση και η σκληρή προσαρμογή είχαν υψηλό τίμημα.

Από την άλλη πλευρά, η οικονομία ανέκαμψε . Σύμφωνα με τα επίσημα στατιστικά (Eurostat)  από το 2017 υπάρχει μια συγκρατημένη ώθηση – 1,3% το 2017 και περίπου 2% το 2018 και το 2019. Με βάση τα προγνωστικά του ΔΝΤ, ωστόσο, ο ρυθμός ανάπτυξης θα παραμείνει σταθερά στο 1%, εάν δεν γίνουν γενναίες μεταρρυθμίσεις.[3]

Η έξαρση του τουρισμού κατάφερε να απαλύνει κάπως τη σκληρότητα της λιτότητας και της δομικής προσαρμογής. Ακόμη κι ο σχετικά μικρός βιομηχανικός κλάδος της μεταποίησης ενέτεινε κάπως την παραγωγή του. Οι μειώσεις μισθών και η εργασιακή αναδιάρθρωση πιθανότατα ωφέλησαν τον μικρό εξαγωγικό τομέα.

Η κατάσταση στην αγορά εργασίας βελτιώθηκε συνολικά. Κατά τις εκτιμήσεις της Eurostat το ποσοστό ανεργίας έπεσε από 23,5% το 2015 σε 20,5% το 2017 και σήμερα (2019) είναι κάτω από 17%. Πριν από τις τελευταίες αναταράξεις λόγω του ιού, η Eurostat ανέμενε ότι μέχρι το 2021 η ανεργία θα έπεφτε σταδιακά στο 15,5%. Ωστόσο οι θέσεις που έχουν δημιουργηθεί στον τομέα παροχής υπηρεσιών είναι κακοπληρωμένες και ορισμένου χρόνου. Κατά συνέπεια εκατοντάδες χιλιάδες, οι περισσότεροι καλά καταρτισμένοι, νέοι άνθρωποι αναζήτησαν και αναζητούν τη σωτηρία τους στη μετανάστευση. Αυτό το „brain drain“ δρα ενάντια σε μια υγιή ανάπτυξη.

Κάποια επιτεύγματα υπήρξαν στο πεδίο του κράτους. Μετά τη ριζοσπαστική θεραπεία των πρώτων χρόνων της κρίσης, η Ελλάδα κατάφερε από το 2016 και έπειτα ένα πρωτογενές πλεόνασμα στον προϋπολογισμό της που μάλιστα ξεπερνά και τους στόχους του τρέχοντος προγράμματος. Πράγμα που κράτησε μέχρι και το 2019. Υπάρχουν, όμως, ακόμη κάποια πράγματα να γίνουν, προκειμένου να επιτευχθεί  διαρκής σταθερότητα στα δημόσια οικονομικά. Για παράδειγμα, το ποσοστό φορολογίας επί του ΑΕΠ ανέρχεται στο 48% και είναι σήμερα ένα από τα υψηλότερα στην Ευρώπη. Όσοι παρακολουθούν κριτικά τα σχετικά ζητήματα επισημαίνουν ότι η υψηλή φορολόγηση εμποδίζει την ανάκαμψη να αποκτήσει διάρκεια.[4] Αυτό γίνεται ακόμη πιο ξεκάθαρο, αν σκεφτεί κανείς και τη συχνά αναποτελεσματική πολιτική εξόδων του κράτους, όπως επίσης και τις ακόμη ανολοκλήρωτες μεταρρυθμίσεις στο σύστημα υγείας και παιδείας, στη δημόσια διοίκηση και τη δικαιοσύνη.

Κατά τη γνώμη μου ο απολογισμός των μεταρρυθμίσεων είναι αμφίρροπος. Κάποιες μεταρρυθμίσεις όντως πραγματοποιήθηκαν, όπως πχ το συνταξιοδοτικό, η εν μέρει αντικατάσταση των παραδοσιακής πολιτικής βοηθημάτων με τον «κουβά», από ένα σύστημα ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος, η συγκρότηση μιας ανεξάρτητης φοροεισπρακτικής αρχής, προκειμένου να περιοριστεί κάπως η άσκηση επιρροής από πολιτικούς.

Όμως:

• Δεν έγιναν σημαντικές ιδιωτικοποιήσεις.
• Κάποιες μεταρρυθμίσεις εκπλήρωσαν τις συμβατικές συμφωνίες μόνο κατά τη μορφή.

Τυπικό παράδειγμα είναι η αξιολόγηση των δημοσίων υπαλλήλων και υπηρεσιών. Θα έδινε έναυσμα για καλύτερες υπηρεσίες και θα αναμόρφωνε τις κρατικές δομές. Πολεμήθηκε όμως με επιτυχία από τα συνδικάτα των δημοσίων υπαλλήλων.

• Σε σημαντικούς τομείς της πολιτικής υπήρχαν ακόμη, μέχρι τον Ιούλιο του 2019, εκκρεμείς μεταρρυθμίσεις και ακόμη και ένα είδος αντιμεταρρύθμισης (παιδεία).
• Η πολιτικοποίηση της δικαιοσύνης και η ανεκτικότητα, που επέδειξαν ιδεολογικά συγγενή μέλη των ΣΥΡΙΖΑ/ΑΝΕΛ σε αριστερές, βίαιες ομάδες συνέβαλε στην δικαιακή αβεβαιότητα.

Συνεπώς, τα προβλήματα της ελλιπούς ανταγωνιστικότητας δεν λύθηκαν, με αποτέλεσμα σε όλους σχεδόν τους δείκτες, που δηλώνουν την ποιότητα διακυβέρνησης, η θέση της Ελλάδας είτε να χειροτερεύει είτε να συνεχίσει να βρίσκεται στις τελευταίες της Ευρώπης.[5]

Βαχυπρόθεσμη προοπτική

Όπως ήδη αναφέρθηκε, το τρίτο πρόγραμμα έληξε τον Αύγουστο του 2018. Σε συμφωνία με τους ευρωπαϊκούς θεσμούς καθορίστηκε ήδη ένα μεσοπρόθεσμο πολιτικό πλαίσιο για την επόμενη μέρα. Δεν υπάρχει κάτι καινούριο εκτός από το ότι δεν απαλύνεται με νέα δάνεια. Η πολιτικής της λιτότητας και των μεταρρυθμίσεων πρόκειται στο μέλλον να συνεχιστεί και  να επιτηρείται σύμφωνα με τους ισχύοντες κανόνες της ΕΕ (ευρωπαϊκό εξάμηνο, ενισχυμένη επιτήρηση σύμφωνα με τις ρυθμίσεις (ΕΕ) 472/2013 κλπ). Μένει λοιπόν το μαστίγιο των χωρών-πιστωτών, χωρίς το καρότο των διακρατικών εγγυητικών δανείων.

Το 2008 το ελληνικό κοινοβούλιο υπό την πίεση της ΕΕ αποφάσισε μια βραχυπρόθεσμη οικονομική στρατηγική. Ο στόχος της είναι, μέχρι το 2022, να επιτύχει πρωτογενή πλεονάσματα 3,5% επί του ΑΕΠ, για το διάστημα μέχρι το 2022, και έπειτα 2% εώς το 2060. Διεθνείς συγκρίνεις δείχνουν, ωστόσο, ότι τέτοια πρωτογενή πλεονάσματα δεν είναι εφικτό να διατηρηθούν για πάνω από 5 χρόνια.[6]

Μεταρρυθμίσεις, που έχουν συμφωνηθεί μεταξύ ΕΕ και ελληνικής κυβέρνησης για τη μετά το 2018 εποχή αφορούν το φορολογικό σύστημα, τη διαχείριση του κρατικού έναντι του ιδιωτικού χρέους, τη συνέχιση της μεταρρύθμισης του συνταξιοδοτικού, ένα πρόγραμμα για τον εκσυγχρονισμό του συστήματος υγείας, την ολοκληρωτική εφαρμογή του λεγόμενου κοινωνικού επιδόματος αλληλεγγύης (εγγύηση ελάχιστου εισοδήματος), τη λύση των ιδιωτικών μη εξυπηρετούμενων χρεών, την επιτάχυνση μέτρων για την χωρική τάξη (δασικοί χάρτες), βελτιώσεις στο σύστημα απονομής δικαιοσύνης, ιδιωτικοποιήσεις, εκσυγχρονισμός της δημόσιας διοίκησης, μεταρρύθμιση του ενεργειακού τομέα.[7]

Οι υπουργοί οικονομικών της Ευρωζώνης (Eurogroup), από την άλλη, αποφάσισαν μεταξύ άλλων την επιμήκυνση, κατά δέκα έτη, της διάρκειας αποπληρωμής των τόκων για τα δάνεια που έλαβε η Ελλάδα από τους ευρωπαίους εταίρους.[8]

Μετά τις εκλογές του 2019 κυβέρνηση σχημάτισε η φιλελεύθερη-συντηρητική Νέα Δημοκρατία. Αυτό άλλαξε το κλίμα των μεταρρυθμίσεων στην Ελλάδα, γιατί το κόμμα δεν υποσχέθηκε νέα έξοδα, αλλά μια νέα αρχή στη μεταρρυθμιστική διαδικασία και έθεσε στον ορίζοντα φοροελαφρύνσεις. Ακόμη και οι δημοσκοπήσεις δείχνουν ενισχυμένη ετοιμότητα της κοινωνίας να δεχτεί τις μεταρρυθμίσεις. Εάν η τάση αυτή διαρκέσει, θα επιβεβαιωθεί η υπόθεση περί «καλής κρίσης». Ακόμη και η πολιτική σταθερότητα είναι προς το παρόν εξασφαλισμένη. Εκλογές προβλέπονται για το 2023.

Παρόλα αυτά συνεχίζουν να υπάρχουν και σ’ αυτή την πορεία ρίσκα. Πρώτον, όπως δείχνουν διεθνείς συγκρίσεις και ήδη αναφέρθηκε, ποτέ καμία χώρα δεν κατάφερε να διατηρήσει τόσο υψηλά πρωτογενή πλεονάσματα για πάνω από πέντε χρόνια. Η λιτότητα που επιβάλλεται βρίσκεται σε αντίθεση με του αναπτυξιακούς στόχους.

Δεύτερον, η ερώτηση περί του χρέους παραμένει άλυτη, μια που οι πρόσφατοι συμβιβασμοί που επετεύχθηκαν (επιμήκυνση της ωρίμανσης μέρους των δανείων για δέκα χρόνια κλπ.) δεν αποτελούν πειστική λύση ενόψει του μεγάλου χρέους. Σήμερα το ποσοστό του χρέους ανέρχεται περίπου στο 180% του ΑΕΠ. Είναι δυνατόν να εξυπηρετηθούν με σταθερότητα αυτά τα χρέη (Sustainable) και μάλιστα από μια διαρκώς αποδυναμούμενη οικονομία, η οποία είναι εκτεθειμένη σε μια διαρκή λιτότητα; Επ’ αυτού υπάρχουν πολλά, αλληλεξαρτώμενα και πολύπλοκα τεχνικά, νομικά, οικονομικά, πολιτικά και ηθικά προβλήματα. Τα νομικά χαρακτηρίζονται από τον τίτλο pacta sund servanta,[9] αλλά πολύ σημαντικά είναι επίσης τα πολιτικοηθικά, όπως η κατανομή του κόστους μεταξύ  υπόχρεων και  πιστωτών.

Δεν θα ήθελα και δε μπορώ να αναφερθώ στις ποικίλες ειδικές γνώμες της προβληματικής του χρέους. Αλλά πολλοί οικονομολόγοι και πολιτικοί επιστήμονες (και το ΔΝΤ) είναι της γνώμης, ότι το βάρος του ελληνικού χρέους είναι αβάσταχτο και ένα μελλοντικό κούρεμα χρέους είναι αναπόφευκτο.

Τρίτον, απρόβλεπτες αναταράξεις στην παγκόσμια οικονομία, ο φόβος για έναν μαύρο κύκνο δηλαδή, μπορεί να συσκοτίσουν τις προοπτικές, όπως μας δείχνουν οι συνέπειες του κορονοϊού. Και χτυπούν ιδιαίτερα σκληρά  υπερχρεωμένες χώρες με εκκρεμείς μεταρρυθμίσεις.

[1] Βλ. συμβολή στο Klemm, Ulf-Dieter / Schultheiss, Wolfgang (Hg): Die Krise in Griechenland, Ursprünge, Verlauf, Folgen, Camus Verlag, Frankfurt am Main 2015.

[2] Süddeutsche Zeitung από 15.07.2013

[3] Βλ. ΔΝΤ, Request for stand-by arrangement, Country Report 17 229, Ιούλιος 2017

[4] Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Compliance Report. ESM Stability Programme for Greece. Third review, Ιανουάριος 2018, σ. 10-11.

[5] Μεταξύ άλλων INTERNATIONAL INSTITUTE FOR MANAGEMENT (EMD), Competitiveness Yearbook 2017.

[6] EICHENGREEN, Barry / PANIZZA, U.: Can large primary surpluses solve Europe’s dept problem? Von 30.07,2014

[7] EUROGROUP, Statement on Greece of 22 June 2018. Περισσότερα σχετικά περιέχει το λεγόμενο Komplementäre Memorandum of Understanding του Μαΐου 2018.

[8] EUROGROUP, Statement on Greece of 22 June 2018.

[9] Βλ. Athanassiou, P.: Of past measures and future plans for Europe’s exit from the sovereign debt crisis: What is legally possible and what is not, in: European Law Review 36 (2011), σ. 558-578.