Δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα τα Νέα, 20.6.2015

Στην πολιτική μας κουλτούρα υπάρχει έντονη ανεδαφικότητα – όπως θα έλεγε ο Δημήτρης Γληνός. Αυτή τη σκέψη έκανα διαβάζοντας πρόσφατο πόνημα του Κ. Γουλιάμου με τον τίτλο «το τερατώδες είδωλο της Ευρώπης» (2014).  Γενικά, ο νεοελληνικός ανεδαφικότητα στην «αριστερή» της εκδοχή (η δεξιά της  με απασχολεί αλλού), έχει ως βάση ένα νεφελώδες και ανιστορικό πρότυπο ή ιδανικό – μια νεφελώδη ουτοπία. Με αυτή βάζει την πραγματικότητα να αναμετριέται! Υποδηλώνει την  ανάγκη για  μια ολική αλλαγή του «συστήματος» αλλά χωρίς να εξηγεί πως θα γίνει αυτό, τι ακριβώς θα οικοδομηθεί στα ερείπιά του και με ποια υλικά. Ο Karl Pooper θα θεωρούσε τέτοιες προσεγγίσεις ως στοιχεία της λογικής του ολοκληρωτισμού.

Στις καλύτερες περιπτώσεις η αναδίπλωση στην ουτοπία εκφράζει μια διανοητική και ίσως ηθική εξέγερση (για να χρησιμοποιήσω έναν όρο του Antonio Gramsci) κατά όντως προβληματικών φαινόμενων που σημαδεύουν τη διεθνή και ευρωπαϊκή σκηνή σήμερα και προκαλούν αβεβαιότητες για το μέλλον. Σε άλλες όμως περιπτώσεις οι ουτοπικές εκδρομές απλά δικαιολογούν και υπηρετούν την αντίσταση σε κάθε (αναγκαία) αλλαγή. Όπως και να έχει το πράγμα δεν λαβαίνουν υπόψη  την πολυμορφία της πραγματικότητας του κόσμου και της Ευρώπης – τα θετικά και τα αρνητικά. Π.χ. από τη σκοπιά μιας νεφελώδους ουτοπίας για τη Δημοκρατία η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν είναι δημοκρατική. Δεν υπάρχει καν Δημοκρατία στον κόσμο!  Χρειάζεται να πούμε ότι είναι ο παραμορφωτικός φακός της ουτοπίας που κατασκευάζει «τερατώδη είδωλα»; Ότι δεν δείχνει πως η Ευρώπη διαθέτει ένα ελκυστικό κοινωνικό μοντέλο αν και σε διαφορετικές εκδοχές και με διαφορετικά προβλήματα;

Αναλύσεις επί τη βάσει νεφελωδών ιδεωδών κλείνουν τον δρόμο για διαφοροποιήσεις και  συγκριτική ανάλυση. Αδιαφορούν για ερωτήματα όπως τα εξής: Ποιες ακριβώς είναι οι αιτίες των σημερινών προβλημάτων; Τι έχουν κάνει άλλες χώρες για να τα λύσουν; Με ποιο αποτέλεσμα; Τι μπορούμε να μάθουμε ή από τι να προφυλαχθούμε; Επίσης, συγκρίσεις με μη καπιταλιστικές χώρες θα βοηθούσαν περισσότερο. Π.χ. τι ακριβώς συνέβη στις λεγόμενες σοσιαλιστικές χώρες όσον αφορά στις ανισότητες; Τι διδάγματα αντλούμε από τη δική τους πικρή εμπειρία; Ένα δεν είναι  ότι οι λύσεις μπορούν να έλθουν μέσω της πολιτικής διαδικασίας σε δημοκρατικές κοινωνίες, (π.χ. μέσω της φορολογίας) και όχι με τη διάλυση της οικονομίας της αγοράς;

Διευκρινίζω τα παραπάνω με ένα παράδειγμα: δεν υπάρχει  ένας καπιταλισμός αλλά πολλοί. Η αγγλοσαξονική βιβλιογραφία ασχολείται εντατικά με τα αντίστοιχα μοντέλα του «welfare capitalism» που είναι ένα είδος μικτού συστήματος σε διαφορετικές εκδοχές και με διαφορετικές οικονομικές και κοινωνικές επιδόσεις. Οι τύποι αυτοί διαφέρουν ως προς πολλά: Το μέγεθος και την ποιότητα του κράτους, τη δομή της κοινωνικής πολιτικής, τα ρυθμιστικά της οικονομίας συστήματα, τις εργασιακές σχέσεις κ.α.

Αν θέλουμε να κυριολεκτούμε καπιταλισμός σημαίνει ατομική ιδιοκτησία και ελεύθερος ανταγωνισμός στις αγορές. Το κράτος όμως έχει διογκωμένη παρουσία ιδίως μετά την παγκόσμια οικονομική κρίση του ’30. Σήμερα πάνω από 40% των δραστηριοτήτων ελέγχονται από αυτό μέσω των δαπανών και των φόρων και της γραφειοκρατίας του. Το ποσοστό αυτό έχει οριακά μόνο προσαρμοσθεί προς τα κάτω. Το κράτος  ρυθμίζει τις οικονομικές δραστηριότητες, αλλού καλά, αλλού άσχημα όπως στην Ελλάδα, σταθεροποιεί την κίνηση της οικονομίας (του «καπιταλισμού»), αναδιανέμει πόρους, έχει οικοδομήσει ένα κοινωνικό κράτος (αλλού αποτελεσματικό, αλλού όχι), περιορίζει την επιχειρηματική επιδίωξη του κέρδους με πάσης φύσης ρυθμίσεις που αφορούν στο περιβάλλον, στην προστασία του καταναλωτή, στην υγεία, δημιουργεί υποδομές- και πάλι αλλού καλά και αλλού όχι. Πως εξηγούνται οι διαφορές στις δομές και στις επιδόσεις; Αν λάβουμε υπόψη όλα αυτά, τότε βέβαια μπορούμε να ασχοληθούμε με τα συγκεκριμένα προβλήματα των κοινωνιών μας.

Όμως η νεοελληνική ανεδαφικότητα  βλέπει τα πάντα ασπρόμαυρα – όπου το άσπρο  είναι η ασαφής ουτοπία και το μαύρο η πραγματικότητα στον κόσμο, στην Ευρώπη, στην Ελλάδα. Παρά τη γοητεία που ασκεί από αιώνες, δεν προσφέρεται για την αντιμετώπιση συγκεκριμένων προβλημάτων. Και συχνά συμβάλλει στο ότι οι λέξεις δεν σημαίνουν πια αυτό που πρέπει να σημαίνουν – π.χ. οι λέξεις «πραξικόπημα» και «κατοχή» που αφθονούν σε αριστερές και ακροδεξιές δηλώσεις.  Είναι ο εχθρός του καλύτερου. Εχθρεύεται όχι μόνο το παρόν, αλλά και οτιδήποτε επιχειρείται για τη βελτίωσή του – π.χ. το νοικοκύρεμα της δημόσιας οικονομίας και μεταρρυθμίσεις που καταργούν εύνοιες μειοψηφιών αλλά ωφελούν το σύνολο.

• Άρθρα στα Νέα