Δημοσιεύθηκε στο Books’ Journal, τ. 90, Σεπτέμβριος 2018
Στις 20 Αυγούστου τέλειωσε με το τρίτο Μνημόνιο μία περίοδος που άρχισε με την κρίση χρέους 2009-10. Αναμφίβολα επρόκειτο για μια παταγώδη αποτυχία του παλαιού πολιτικού κατεστημένου. Η κρίση ήταν αποτέλεσμα του αναπτυξιακού μοντέλου που συχνά περιγράφεται ως πελατειακός καπιταλισμός ή κρατισμός. Το μοντέλο στηριζόταν σε βαθιά ριζωμένες αντιλήψεις για την οικονομία, συναφείς παραδόσεις πολιτικής αριστερά και δεξιά και ασθενείς εν τέλει θεσμούς. Αποδείχθηκε πως δεν ήταν βιώσιμο καθώς οδηγούσε σε δημοσιονομικά ελλείμματα διαρκείας, συσσώρευση χρεών, κατανάλωση και εισαγωγές πέρα από τις παραγωγικές δυνατότητες της χώρας, υποχώρηση της ανταγωνιστικότητας. Εκτός τούτων καλλιεργούσε την πεποίθηση ότι θα ήταν δυνατή η αδιάκοπη χρηματοδότησή του με μεγάλα ελλείμματα. Οδηγούσε κατ΄ευθείαν στα βράχια – σε μια ανεξέλεγκτη χρεοκοπία. Η χώρα ως πολιτικό σώμα ζούσε μεταξύ άλλων και μια δημοσιονομική «συλλογική αυταπάτη».[1]
Ακολούθησαν τρία μνημόνια (=προγράμματα οικονομικής προσαρμογής) και δάνεια περίπου 280 δις Ευρώ για να αποφευχθεί μια χαοτική χρεοκοπία της χώρας. Η χώρα προχώρησε τα χρόνια των μνημονίων όπως ο μύθος του Σισύφου: Ο μυθολογικός μας ήρωας έσπρωχνε ένα βράχο προς την κορυφή του βουνού, αλλά όταν έφθανε εκεί ο βράχος κυλούσε προς τα κάτω. Ο Σίσυφος ήταν καταδικασμένος από τους θεούς να τον σπρώχνει πάλι προς τα πάνω. Η διαφορά με το δράμα των μνημονίων είναι ότι μόνοι μας ρίχναμε τον βράχο προς τα κάτω. Αυτό συνέβη το 2015 και απειλεί να επαναληφθεί το 2019.
Στη διαδικασία αναζήτησης διεξόδου η πολιτική ηγεσία της χώρας ήταν σε μεγάλο βαθμό θεατής σε σύγχυση καθώς οι «λύσεις» επιβλήθηκαν από τους εταίρους στην ΕΕ και το ΔΝΤ (αρχικά «Τρόικα»). Ουδέποτε στην ελληνική ιστορία βρέθηκε η ελληνική οικονομική πολιτική σε τόσο διεισδυτική επιτήρηση από τους ξένους. Τα προγράμματα προσαρμογής αντικατόπτριζαν τους συσχετισμούς δύναμης και την οικονομική φιλοσοφία που επικράτησε σε ολόκληρη την ΕΕ δίκην «δόγματος». Οι κυβερνήσεις μας, παρόλο που αποφάσιζαν σχεδόν καθ’ υπόδειξη των ξένων διάφορα μέτρα συμπεριφέρθηκαν συνολικά ως «κουτοπόνηροι υποτακτικοί» (όπως έγραψε κάποτε ο Αργύρη Φατούρος για τους πολιτικούς μας την εποχή του σχεδίου Μάρσαλ[2]) που υπογράφουν τα πάντα και στη συνέχεια προσπαθούν να αποφύγουν το πικρό ποτήρι της εφαρμογής.
Τώρα, ποιο είναι το αποτέλεσμα; Τι ακριβώς επιτεύχθηκε με τα μνημόνια και τι έμεινε για αργότερα;
2.
Γεγονός είναι ότι υπάρχουν πράγματι ενδείξεις ανάκαμψης της οικονομίας, κυρίως από τον τουρισμό και τη μικρή αύξηση των εξαγωγών. Προηγήθηκαν δύο χρόνια ύφεσης που ανέτρεψαν μια ανάλογη βελτίωση του 2014. Αλλά, η ανάπτυξη είναι ασθενική και εύθραυστη, ενώ η χώρα μετά από τόσο μακρά ύφεση θα έπρεπε να τρέχει. Η ανεργία μειώθηκε κάπως αν και όχι τόσο για τους νέους. Θα δούμε πως θα εξελιχθεί τον επόμενο Χειμώνα.
Υπό την πίεση των δανειστών και την απειλή χρεοκοπίας έγιναν κάποιες μεταρρυθμίσεις, π.χ. στο εντελώς ανορθολογικό ασφαλιστικό και σε φορολογική διοίκηση με τη σύσταση της ΑΑ Δημοσίων Εσόδων.
Επίσης, η δημόσια οικονομία συμμαζεύθηκε, καθώς τα πρωτογενή ελλείμματα από τα θηριώδη 22 δις ευρώ του 2009 εξαλείφθηκαν. Τα μεγάλα άλματα σε αυτά έγιναν όμως ως το 2014 τόσο από την κυβέρνηση Γ. Παπανδρέου, όσο και από την κυβέρνηση Α. Σαμαρά. Η πορεία συνεχίσθηκε χάρη στην αλλαγή πολιτικής του Α. Τσίπρα, ο οποίος υπέγραψε ένα τρίτο «μνημόνιο» αφού ζήτησε από τον κόσμο να απορρίψει κάθε μνημόνιο με δημοψήφισμα. Σήμερα (2018) ο προϋπολογισμός προβλέπει «πρωτογενές πλεόνασμα», δηλαδή έσοδα πάνω από τις δαπάνες για να πληρώνει τόκους για τα χρέη του Δημοσίου.
3.
Υπάρχουν όμως πολλά αλλά.
Πρώτον, η περίοδος προσαρμογής θα μπορούσε να είχε συντομευθεί αν δεν είχαν μεσολαβήσει οι καταστροφικές αποφάσεις της περιόδου 2015-2016 της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ. Σύμφωνα με υπολογισμούς του ΕΜΣ κόστισαν δεκάδες δις ευρώ στη χώρα και προκάλεσαν την ύφεση του 2015 και 2016. Σήμερα βρισκόμαστε εκεί που είμαστε στα τέλη του 2014.
Δεύτερον, την περίοδο των μνημονίων συνολικά κατέρρευσε το ΑΕΠ της χώρας με πρωτοφανή τρόπο υποχωρώντας κατά 25% από το 2008 και η ανεργία παραμένει υψηλή κοντά στο 20%. Εκατοντάδες χιλιάδες νέοι με προσόντα κυρίως εγκαταλείπουν τη χώρα μαζικά. Ο πληθυσμός συρρικνώνεται. Οι τράπεζες είναι φορτωμένες με τεράστια χαρτοφυλάκια κόκκινων δανείων και το δημόσιο χρέος της Ελλάδας εξακολουθεί να είναι το υψηλότερο στην Ευρωζώνη, κοντά στο 180% του ΑΕΠ.
Υπάρχουν και άλλες ορατές ανοιχτές πληγές. Η Ελλάδα έχει μείνει με ανεπαρκείς δημόσιες υπηρεσίες, πολύ υψηλούς φορολογικούς συντελεστές, αδύναμα θεσμικά όργανα, πολλές μεταρρυθμιστικές εκκρεμότητες και δυσμενή δημογραφικά στοιχεία. Η ποιότητα των δημοσίων υπηρεσιών υποφέρει από περικοπές και έλλειψη προσωπικού, κομματισμό και απαρχαιωμένες δομές. Υπάρχει διάχυτη απογοήτευση και αύξηση της φτώχειας.
Γενικά, η ελληνική οικονομία έχει θεραπεύσει λίγες μόνο από τις παλαιές παθογένειες όπως δείχνουν όλες οι διεθνείς συγκρίσεις. Π.χ. Το World Economic Forum, δείχνει μεταξύ άλλων ότι στην «αποτελεσματικότητα του δημοσίου τομέα», κατέχουμε μεταξύ 137 χωρών, την περίοπτη 134η θέση! Χαρακτηριστικά πάλι, η IMD βρήκε ότι στην κατηγορία των δεικτών της «Κυβερνητικής Αποτελεσματικότητας», η Ελλάδα βρίσκεται κι εφέτος στην 61η θέση, σημειώνοντας την τρίτη χειρότερη επίδοση μεταξύ των 63 χωρών που συμμετέχουν στην έρευνα (όπως ακριβώς και πέρυσι).[3]
Όλα αυτά μας ανησυχούν για το μέλλον, καθώς δείχνουν ότι οι πολιτικές που εφαρμόσθηκαν συνολικά με τα τρία μνημόνια δεν είχαν αναπτυξιακό αντίκρισμα. Στα οκτώ χρόνια που πέρασαν είδαμε επιδερμικές διορθώσεις που αφορούσαν κυρίως τους φόρους και τις δαπάνες του κράτους και την αγορά εργασίας, αλλά ελάχιστες μεταρρυθμίσεις που θα ενθάρρυναν σοβαρές επενδύσεις και επομένως την αύξηση του ΑΕΠ και θα δημιουργούσαν νέες θέσεις εργασίας. Η πολιτική μας κυβέρνησε χωρίς αναπτυξιακό σχέδιο και αντιπαθώντας κάθε μεταρρυθμιστική πρόταση. Μόνη της μέριμνα ήταν να εξασφαλίσει την επόμενη δόση των δανείων με επιδερμικές κινήσεις.
Στο μεταξύ, την ώρα που τέλειωσε το τρίτο Μνημόνιο μαζεύονται σύννεφα στον περίγυρό μας που θα δυσκολέψουν την πορεία μας τα επόμενα χρόνια. Η χώρα είναι ευάλωτη σε εξωτερικές αναταραχές. Αυτό δεν οφείλεται μόνο στο τεράστιο χρέος της χώρας ύψους περίπου 340 δις ευρώ, αλλά και σε απελπιστικά λαθεμένες αποφάσεις της κυβέρνησης π.χ. να μη θωρακίσει τη χώρα μέσω του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Σταθερότητας. Υπόσχεται επίσης επιστροφή στην πολιτική παροχών και όχι μεταρρυθμίσεις για τις οποίες έχει δεσμευθεί.[4] Όλα αυτά, μαζί με άλλες προβληματικές επιλογές – υπερφορολόγηση, κομματισμό, υπονόμευση του κράτους δικαίου κ.α. – ευνοούν την προσοδοθηρία, μαγνητίζουν καιροσκόπους και λειτουργούν αντιαναπτυξιακά.
Γιατί όλα αυτά; Η απάντηση είναι απλή: Είναι ισχυρές οι αντιστάσεις κατά της μετάβασης από τον εσωστρεφή πελατειακό καπιταλισμό της μεταπολίτευσης σε μια ανοιχτή οικονομία και κοινωνία που θωρακίζεται με κατάλληλους θεσμούς. Αυτήν όμως τη μετάβαση υποδείκνυαν σε γενικές γραμμές τα μνημόνια παρόλες τις αναγνωρισμένες ατέλειές του στις λεπτομέρειες.
Ας το πούμε καθαρά: Χωρίς μια φιλική προς την ανάπτυξη δημοσιονομική πολιτική και μια κρίσιμη μάζα φιλελεύθερων κατά βάση μεταρρυθμίσεων που θα αλλάξουν ριζικά τις σχέσεις κράτους και οικονομίας στην Ελλάδα δεν θα βγούμε από το τέλμα της χαμηλής ανάπτυξης και δεν θα αποφύγουμε μια νέα κρίση παρά τις πρόσφατη μετάθεση αποπληρωμής χρεών.
Αυτό θα είναι το στοίχημα της επόμενης κυβέρνησης.
[1] Δανείζομαι τον όρο από το Alberto Alesina and Roberto Perroti The political economy of budget constraints, IMF Staff Papers Vol. 42, No 1 March 1995.
[2] Αργύρης Φατούρος «Πως κατασκευάζεται ένα επίσημο πλαίσιο διείσδυσης: Οι Ηνωμένες Πολιτείες στην Ελλάδα 1947-1948», στο Ι. Ιατρίδης (επιμέλεια) Η Ελλάδα στη δεκαετία 1040-1950. Ένα έθνος σε κρίση, εκδόσεις θεμέλιο , σελ. 419-460.
[3] International Institute for Management Development (IMD) World Competitiveness Yearbook, 2017. Βλ. επίσης τις εκθέσεις του OECD. Βλ. επίσης επισκόπηση των διαχρονικών υστερήσεων σε σειρά ολόκληρη τομέων πολιτικής στο Αριστείδης Χατζής, «Εμπόδια στις μεταρρυθμίσεις», στο Γραφείο Προϋπολογισμού του Κράτους Κρίση, μεταρρυθμίσεις και ανάπτυξη, Πρακτικά Συνεδρίου 27-28 Μαρτίου 2017 στην αίθουσα γερουσίας της Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα 2017, σελ.59-87.
[4] Βλ. Βλ. Eurogroup Statement on Greece of 22 June 2018, Annex. Περαιτέρω λεπτομέρειες των ελέγχων που θα κληθούν να διασφαλίσουν ότι και μετά τις 20 Αυγούστου διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις και δημοσιονομική πειθαρχία θα συνεχιστούν περιλαμβάνονται στο προαναφερθέν ¨συμπληρωματικό μνημόνιο» Βλ. Supplemental Memorandum of Understanding: Greece, Third review of the ESM programme, 18.1.2018.
Panos Kazakos 